Iedereen die ook maar een klein beetje leest wat complotdenkers er allemaal uit weten te kramen, wist het al. Complotdenkers zijn vaak paranoïde, goedgelovig en overmoedig. Ze denken dat de hele wereld spoedig wakker zal worden en hun baanbrekende visie zal omarmen, dat zij het alleenrecht op de waarheid hebben en dat ze met veel meer mensen zijn dan ze werkelijk zijn. Nieuw Amerikaans onderzoek met betrekking tot die overmoed bevestigt nu wat velen al wisten.
Voor ik in het onderzoek duik, eerst even wat voorbeelden van die kenmerkende overmoed, aan de hand van wat Nederlandse complotdenkers.
Ik kan vrijwel iedere Nederlandse complotdenker als voorbeeld nemen. De veroordeelde crimineel Micha Kat bijvoorbeeld, die al 15 jaar in hoofdletters schreeuwt dat de wereld spoedig verlost zal worden van de sado-pedo-deep-state en dat hij vanuit een zolderkamer in Brazilië geheime informatie boven water krijgt die tienduizenden echte journalisten allemaal missen.
Of Wouter Raatgever, die al jaren stelt dat het Amerikaanse leger ons spoedig zal ‘bevrijden’ en dat er ‘miljoenen mensen’ wakker zullen worden als hij gedetineerd wordt. Toen hij zich recent moest melden op een politiebureau voor een verhoor in verband met het schenden van zijn voorwaarden, stonden er drie man en een paardenkop op hem te wachten.
Het is mij uberhaupt een raadsel hoe mensen die zichzelf kritisch noemen zo vaak accepteren dat stellingen van hun idolen nooit waarheid worden, maar goed.
Bosman
Of wat te denken van Alice Bosman, een werkloze vrouw uit Doetinchem die teert op het geld van haar ex-man en al jaren met een vrome blik stelt dat de wereld spoedig wakker zal worden, steeds meer mensen ‘het’ zien en de ‘waarheid’ boven zal komen, waarna er een golf aan arrestaties zal volgen.
Bosman werd vorig jaar zelf opgepakt en is inmiddels in afwachting van een strafzaak wegens meerdere strafbare feiten, waaronder mishandeling en bedreiging.
Complotdenker Huig Plug is een ander voorbeeld. Toen hij tijdens de NAVO-top in Den Haag rondliep, dacht hij echt dat de overvloed aan politiediensten er was om hem in de gaten te houden.
Sommaties
Die aandoenlijke overmoed is vrijwel altijd aanwezig. Je ziet het bijvoorbeeld ook aan ‘sommaties’ en eisen die ze vrolijk in het rond strooien. De overheid en allerlei instanties moeten spoorslags in de houding springen als de complotdenker iets wil.
Als het antwoord niet is wat ze wensen, volgen meteen aandoenlijk opgestelde sommaties en eisen. Want stel je toch eens voor dat ook wappies gewoon moeten accepteren dat ze niet altijd krijgen wat ze willen.
Kinderhandel
Een ander voorbeeld is de dit jaar door een club ‘criticasters’ van Jeugdzorg georganiseerde demonstratie tegen de ‘kinderhandel’ van Jeugdzorg. Op het Malieveld, naar eigen zeggen. Plek voor zeker 100.000 mensen.
De wereld zou spoedig kennis maken met vele tienduizenden woedende mensen die de politiek wel even duidelijk zouden maken dat de duizenden vermiste en misbruikte kinderen aanstonds bevrijd zouden moeten worden uit de tunnels onder het Binnenhof.
Online leek het wel alsof deze groep honderdduizenden medestanders heeft, als je de commentaren moest geloven.
12 man
Dat pakte toch even anders uit.
Tijdens de demonstratie stonden elf man en Putinfluffer Max van den Berg (die voor een aai over zijn gemutste bolletje zelfs tegen de wolf komt demonstreren) er volkomen verloren bij, op 400 meter van het Malieveld.
Zelfs voorbijgangers keken niet op of om toen Max met een megafoon zijn onnavolgbare teksten over een leeg grasveldje stortte.
Een poepende hond trekt doorgaans meer bekijks.
Wetenschap
Dat de overmoed, de goedgelovigheid en de paranoia voor velen te zien is, wil nog niet zeggen dat het ook klopt. En daarvoor hebben we de wetenschap. Af en toe verschijnen er gelukkig goed onderbouwde onderzoeken naar de wereld van de complotdenkers.
Zo konden we al eerder dankzij het Universitair Centrum Psychiatrie van het UMCG lezen dat complotdenkers veel overeenkomsten hebben met mensen die lijden aan paranoïde wanen. Bij zowel complotdenken als paranoïde wanen gaat het volgens hen om een onjuiste, hardnekkige en soms bizarre overtuiging.
Nu is er in Amerika gekeken naar de kenmerkende overmoed bij de ‘wakkere geesten’. Door het Massachusetts Institute of Technology (MIT). Het rapport is op 29 mei 2025 uitgekomen.
Studie
De onderzoekers deden in totaal acht verschillende studies onder duizenden Amerikaanse volwassenen. In die studies werd gekeken naar de mate van overmoed, onder meer door testjes af te leggen op het gebied van perceptie, rekenvaardigheid en cognitieve reflectie.
De resultaten van die testen tonen volgens de onderzoekers een duidelijk verband aan tussen een neiging tot overmoed en geloof in complottheorieën. Dit brengt de conclusie met zich mee dat een neiging tot overschatting van je eigen cognitieve vaardigheden een belangrijke rol speelt bij complottheorieën.
Ook bleek dat complotdenkers over het algemeen juist minder analytisch denken dat de meer rationele medemens. Daarnaast waren ze zich er helemaal niet van bewust dat ze een absolute minderheid vormen. In maar liefst 93% van de gevallen dachten ze zelfs in de meerderheid te zijn.
Een betere definitie van overmoed kun je eigenlijk niet krijgen.
Verheven
Ook dit team van onderzoekers kwam – geheel in lijn met eerder onderzoek – tot de conclusie dat complotdenkers zelf echt vertrouwen lijken te hebben in hun eigen cognitieve vermogens. Ze denken slim te zijn en de waarheid te zien, maar het tegendeel is dus waar.
Wat de onderzoekers betreft is dit deels een verklaring voor waarom complotdenkers zichzelf verheven voelen boven de mensen die ‘nog niet wakker zijn’. Denk daarbij weer aan Micha Kat, die zichzelf ‘the last reporter standing’ noemt.
Dit raakt overigens aan het bekende Dunning Kruger-effect. Oftewel: mensen die incompetent zijn, zijn de laatste om te kunnen erkennen dat ze incompetent zijn. Ze hebben simpelweg de vaardigheden niet om in te zien dat ze iets niet kunnen.
Onwetendheid leidt dus vaker en veel sneller tot zelfvertrouwen dan kennis.
Uitdaging
De onderzoekers spreken in het onderzoek over een uitdaging. Omdat de overschatting van complotdenkers over hoe massaal de eigen denkbeelden steun krijgen en hoe competent ze zelf zijn, een probleem vormt voor het bestrijden van kwalijke theorieën.
‘De mensen die het meest hulp nodig hebben bij het onderscheiden van waarheid en onwaarheid, zijn het minst geneigd te erkennen dat ze die hulp nodig hebben’
Consensus
Er ligt inmiddels een duidelijke consensus onder onderzoekers over het gebrek aan kritisch vermogen van complotdenkers. Zijn zij dus wel echt op zoek naar de waarheid of zit er iets anders achter?
Sociaal psycholoog Jan-Willem van Prooijen (universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit Amsterdam en bijzonder hoogleraar radicalisering, extremisme en complotdenken aan de Universiteit van Maastricht) stipte dit ook al eens aan.
‘Mensen die veel in complotten geloven, denken vaak kritisch en rationeel te zijn. Maar onderzoek laat zien dat complotdenken regelmatig voortkomt uit negatieve emoties. Zoals angst, woede en ontevredenheid over ontwikkelingen in de maatschappij’
En:
‘Er is een negatief verband tussen complotdenken en analytisch denken. Eigenlijk zijn complotdenkers juist goedgelovig. Het zijn vaak mensen die je van alles op de mouw kunt spelden. Daarom vallen ze ook voor een complottheorie of voor de retoriek van populistische leiders’
Bestrijding
Dat is natuurlijk een waarheid als een koe en tevens een van de redenen dat complotdenken zo lastig te bestrijden is. Doorgaans zien deze mensen vaak oprecht niet dat ze het bij het verkeerde eind hebben (of kunnen ze dat niet zien), accepteren ze een andere visie niet en zijn ze niet in staat om betrouwbare kennis te vergaren en rationeel te analyseren.
Tot overmaat van ramp overschatten ze ook nog eens hun eigen kwaliteiten, waardoor bijsturing helemaal onbegonnen werk is.
Isolatie
Tel daarbij op dat complotdenkers niet zelden vanuit een geïsoleerd leven komen (geen of klein netwerk) en ze bij elkaar een nieuwe familie vormen. Iets wat je bepaald niet moet onderschatten, want erkenning en waardering zijn zeer belangrijke incentives in het leven. De complotdenkers vinden elkaar op sociale media en bij demonstraties en die eensgezindheid is een belangrijke aanjager om door te blijven gaan.
Voor mij zijn de nieuwe bevindingen des te meer reden om de ingeslagen weg voort te zetten. Door onder meer complotdenkers die online actief zijn tegen te spreken. Niet omdat ik ze daarmee kan overtuigen, maar wel om de meelezers te laten zien wat voor kwaadaardige leugens er rond worden geslingerd en waarom het leugens zijn.
Tractie
Het grootste gevaar van complotdenken zit namelijk niet in de groep actieve complotdenkers zelf (want dat is een kleine groep), maar in de tractie die ze kunnen bereiken als ze steun krijgen van omstanders die (vanuit onwetendheid) denken dat ze ergens misschien wel een punt hebben.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.