Er wordt mij best vaak gevraagd waarom complotdenkers eigenlijk doen wat ze doen. Ik heb daar ook al over geschreven, maar het kan geen kwaad om er weer wat aandacht aan te schenken. Het is uiteraard niet zo dat ik een witte jas aan heb, maar ik heb wel al zeker vijftien jaar te maken met complotdenkers en ken het onderzoek, de rapporten en de dossiers over deze groep. Dus laten we eens een poging wagen.
Heel soms zeggen mensen dat ik niet alleen over complotdenkers moet schrijven, maar ook met ze moet praten. Dat berust op een misverstand. Op een enkeling na heb ik de wat meer bekendere complotdenkers in Nederland allemaal gesproken, zelfs in het echte leven.
Van Micha Kat tot Alice Bosman en van Fleur van der Pols tot Max van den Berg.
Je kunt natuurlijk nooit generaliseren, maar er zit wel een rode lijn in de mensen die onderdeel zijn van deze fanatieke groep, waar laster een vast wapen is en de waarheid zelden naar voren komt. Het is doorgaans een giftige cocktail van rancune, teleurstelling, een diep, zorgwekkend en ongezond verlangen naar erkenning en een hele verzameling verschillende stoornissen.
Rancune
Vrijwel zonder uitzondering speelt rancune een grote rol in het leven van complotdenkers. Ze zijn doorgaans chronisch boos en gefrustreerd over hoe hun eigen leven is verlopen. Vaak begint de radicalisering met forse tegenslag: een ontslag, een enorme knik in hun loopbaan, kinderen die uit huis zijn geplaatst of een conflict met de overheid; niet zelden met politie, justitie of de rechtspraak.
Zo werd Max van den Berg ontslagen bij de thuishulp omdat hij zich niet wilde houden aan coronamaatregelen, heeft Micha Kat zijn beginnende loopbaan als journalist niet kunnen vervolgen door zijn moeilijke karakter, is Alice Bosman ontslagen bij de politie en weet Fleur van der Pols geen normale baan vast te houden.
Vrijwel allemaal zijn ze al veroordeeld door de rechtspraak of staan ze op de radar van politie en Justitie. In hun fanatieke strijd willen ze nog wel eens over de grenzen van het strafbare gaan, doorgaans komen ze in beeld wegens bedreigingen, stalking, doxing, laster of smaad.
Werkloos
Bij Niels Hoekman is het begonnen omdat hij zijn kinderen na zorgwekkend gedrag alleen onder begeleiding mocht zien en van Wouter Raatgever is bekend dat Jeugdzorg ingreep in de opvoeding van zijn zoon.
Niet zelden zijn complotdenkers werkloos en hebben ze een uitkering van dezelfde Staat waar ze zo tegen vechten.
Waar je ook kijkt; op de een of andere manier krijgen ze het niet voor elkaar om op een correcte wijze mee te komen in de samenleving. Dan rest het schoppen tegen diezelfde maatschappij, waar ze eigenlijk diep in hun hart zo ontzettend graag bij zouden horen.
Externaliseren
Een terugkerend patroon: complotdenkers zijn doorgaans niet in staat tot zelfinzicht of zelfkritiek. Alles wat hen overkomt is de schuld van anderen. Ze externaliseren hun eigen falen. Dat gaat zelfs zo ver dat ze hun eigen strafbare gedrag (bijvoorbeeld stalking) projecteren op anderen.
Zij zijn niet de stalker, de ander is dat. In plaats van in de spiegel te kijken, draaien ze die vals naar de ander.
En zo is een veroordeling geen teken dat je zelf verkeerd bezig bent, maar het bewijs dat de rechtspraak corrupt is. Een ontslag komt niet omdat je zelf incapabel bent, maar omdat de werkgever ‘de waarheid’ niet meer aan kon. Een website die offline wordt gehaald komt niet omdat je zelf auteursrechten schendt, maar omdat mensen je tegenwerken omdat je ‘de waarheid’ schrijft.
Alles is de schuld van een ander.
Vleermuis
Dit externaliseren zit diep en werkt op een bepaalde manier overal door, het is ook een van de redenen waarom ze bijvoorbeeld niet kunnen accepteren dat een vliegtuig een gebouw in kan laten storten of dat een vleermuis verantwoordelijk is voor een pandemie. Er moet een schuldige aangewezen worden die ter verantwoording kan worden geroepen, het liefst een ‘corrupte’ overheid of een duister netwerk.
Het is immers een beetje lastig om boos te worden op een vleermuis. Er moet tegen het concrete gestreden worden, of het nu waar is of niet.
Netwerk
Complotdenkers hebben doorgaans geen groot netwerk. Familie (of een deel van de familie) heeft al afscheid genomen, vrienden bellen niet of nauwelijks meer, er is weinig sociale interactie. Dat komt grotendeels omdat mensen die gewoon meedraaien in de maatschappij al snel vermoeid raken van het wantrouwen (zie je dan niet wat ze ons aandoen?), de vele verwijten (jij bent een dom schaap) en de constante negativiteit (ze gaan ons doodvermoorden).
Dit is een grote aanjager van het zoeken naar een nieuwe ‘familie’, een club van mensen waar ze wel geaccepteerd worden en erkenning krijgen. Dat is ook de reden dat veel complotdenkers vrijwel altijd in een kleine bubbel van gelijkstemden zitten.
In die bubbel vinden ze bevestiging en soms ook een dagbesteding (kopje koffie drinken op het Museumplein of demonstreren bij een gevangenispoort). Samen naar demonstraties, samen voor een gevangenis zingen voor de vrijlating van een verdachte, samen in Spaces op X om elkaar voortdurend schouderklopjes te geven.
Een plek waar niemand hen tegenspreekt en de leugen wordt gezien als de waarheid.
Psychologie
Los van allerlei omstandigheden rond de complotdenker zelf en hoe ze daarmee omgaan, is er vaak ook sprake van (soms ernstige) psychische problematiek. Uit meerdere onderzoeken blijkt dat complotdenkers heel erg snel verbanden leggen die er niet zijn, dat er grote angst heerst voor onzekerheid, er een enorme behoefte bestaat aan controle en een diepgevoelde zucht naar simpele verklaringen voor complexe problemen.
De groep heeft als kenmerk een angstige persoonlijkheid en vaak een vorm van narcisme (zoals bijvoorbeeld ook blijkt uit het medisch dossier van Wouter Raatgever).
Extreem complotdenken (zoals bijvoorbeeld bij Joost Knevel) ziet vaak op een vrijwel onbehandelbare paranoïde waan. Dan is er sprake van een verlies van realiteitszin, voel je je vaak bedreigd en kamp je met een groot gevoel van achterdocht.
Dergelijke wanen kunnen ook voorkomen bij schizofrenie, een stoornis waar bijvoorbeeld Max van den Berg aan lijdt.
Agressie
Dat gevoel van bedreiging zien we ook terug in de agressieve opstelling van complotdenkers naar journalisten en andere mensen die hen tegenspreken. Je bent al snel de vijand die ‘down’ moet. Dat is geen spel voor ze, ze voelen dat zo. Je bent een directe bedreiging voor hun wereld.
Complotdenkers identificeren zich doorgaans zo intens met hun eigen denkbeelden, dat iemand die daaraan morrelt een direct en oprecht gevoelde bedreiging is.
Kijk hiervoor bijvoorbeeld naar Fleur van der Pols, die op sociale media geregeld stelt dat ze de ander iets aan zal doen en niet zal rusten voor de ander zal voelen wat haar is ‘aangedaan’. Ze zit er qua persoonlijkheid zo diep in dat iedere vorm van kritiek een aanval is op – zoals zij dat zelf noemt – haar ‘menszijn’ en haar ‘mensenrechten’.
Ook grootheidswaan is de complotdenker bepaald niet vreemd.
Grootheidswaan
Mede omdat complotdenkers meer dan normaal op zoek zijn naar aandacht en erkenning (maar die niet krijgen), ontwikkelen ze een vorm van grootheidswaan. Ze doen zichzelf veel groter voor dan ze zijn. Dat zie je bijvoorbeeld terug bij Micha Kat, die om de paar zinnen stelt dat iets ‘heel groot’ is of dat de wereld spoedig ineen zal storten omdat hij iets als ‘de laatste journalist die nog staat’ op het spoor is.
Je ziet het ook bij Wouter Raatgever, die meent dat als hij in de gevangenis wordt gegooid, miljoenen mensen wakker worden. En bij Fleur van der Pols die voortdurend roept dat ze ‘super sterk’ bezig is met een enorm belangrijke strijd en werkelijk denkt dat ze de maatschappij een enorme dienst bewijst met haar puurheid.
Als zij klaar is met haar super belangrijke strijd zal de wereld een heel, heel, heel veel betere plek zijn.
Geheel en al vrij van online terreur, ironisch genoeg dat waar ze zelf aan schuldig is en ook al meerdere stopgesprekken voor kreeg en zelfs voor werd aangehouden door de politie en voor werd geschorst bij de NVJ.
Paranoïde
Uit een onderzoek van het UMCG volgt dat complotdenkers veel overeenkomsten hebben met mensen die lijden aan paranoïde wanen. Bij zowel complotdenken als paranoïde wanen gaat het om een onjuiste, hardnekkige en soms bizarre overtuiging.
Onderzoekers: ‘Net als mensen met paranoïde wanen houden complotdenkers hardnekkig vast aan hun overtuigingen. Ze dragen vaak een overvloed aan ‘bewijzen’ aan voor hun theorieën, bijvoorbeeld teksten van websites, losse citaten of videofragmenten. Ook gebruiken complotdenkers andere bronnen als ondersteuning van hun ideeën, zoals spirituele, fysieke of emotionele ervaringen. Net als bij mensen met psychotische paranoïde wanen is de overtuiging niet vatbaar voor logische bewijzen’
Dunning Kruger
Opnieuw een patroon bij complotdenkers: het Dunning Kruger-effect. Dit effect is een cognitieve bias waarbij onbekwame of onwetende mensen hun eigen vaardigheden en kennis overschatten door een een gebrek aan het vermogen om die eigen gedachten en kennis te evalueren.
Oftewel: incompetente mensen missen het inzicht om hun eigen beperkingen te herkennen. Je moet ergens slim genoeg zijn om door te hebben dat je niet zo slim bent.
In veel complottheorieën komt dit terug.
Als je niet weet hoe iets werkt (of niet werkt) dan denk je al snel dat iets verdacht is. Als voorbeeld gebruik ik graag de mensen die menen dat de media gelijkgeschakeld zijn en exact hetzelfde nieuws moeten brengen omdat ze steeds exact dezelfde berichten in verschillende kranten zien staan.
Persbureau
De simpele en logische reden is natuurlijk dat alle kranten aangesloten zijn bij grote persbureaus (je kunt immers niet overal zijn) en dus dezelfde kopij gebruiken die de persbureaus aanbieden. Zo was ik zelf tien jaar onderdeel van de rechtbankverslaggeving van het ANP, waardoor mijn stukken soms ongewijzigd in alle kranten in Nederland werden afgedrukt.
En zo zijn er veel voorbeelden.
Als je niet weet dat het verstrooien van chemicaliën vanaf 11km hoogte helemaal geen effect kan hebben en vliegtuigmotoren nu eenmaal condens achterlaten in de lucht, geloof je in chemtrails. Als je niet weet dat de maan soms kan verduisteren, denk je dat de wereld vergaat.
En als je niet weet dat vrijwel alle medische handelingen bijwerkingen kennen, geloof je dat mRNA-vaccins dodelijk zijn.
Mafketels
Het is beslist niet zo dat alle complotdenkers mafketels zijn. Het zijn doorgaans mensen die het basisgevoel van veiligheid en controle missen. Mensen die de complexe wereld eigenlijk niet zo goed aankunnen en op zoek zijn naar manieren om die controle terug te laten keren. Universitair docent Jelle van Buuren zei er in het kader van de coronapandemie dit over:
‘Deze pandemie ontneemt mensen een basisgevoel van veiligheid en controle. Die vragen om een hele grote heldere verklaring, om ergens dat idee van controle terug te krijgen. Dat gaat makkelijker als je duidelijk de vinger naar iemand kan wijzen. Dat het misging op een wildmarkt in Wuhan is als verklaring veel te lullig.’
Speciaal
Er zijn diverse redenen waarom complotdenken zo hardnekkig is en zo lastig om te bestrijden.
Ten eerste is het zo dat iedereen zich graag speciaal wil voelen. Door te doen alsof jij dingen ziet die anderen niet zien (het wakker zijn), voel je je beter dan anderen (de slapende schapen). Jij weet iets, jij hebt iets door.
Daar komt bij dat dit speciale gevoel versterkt wordt in de eigen kleine bubbel, waar iedereen elkaar ondersteunt.
Deze nieuwe familie wil je liever niet verlaten en zo wordt het heel moeilijk om je te onttrekken aan dezelfde groep die je gevangenhoudt in je eigen gelijk. Erkennen dat je iets verkeerd ziet of dat het toch anders zit, zorgt er namelijk al vrij snel voor dat je ongenadig hard buiten de groep valt.
En dat is voor mensen die toch al enigszins angstig zijn en controle willen vrijwel geen optie, ook omdat er buiten de groep vaak niet veel is door het ontbreken van een gezond netwerk.
Sektarisch
Dat is zeg maar het sektarische deel van het complotdenken. Je wordt onderdeel van een groep met dezelfde normen en waarden en als je die niet langer meer deelt, val je erbuiten. Dat is voor ‘normale’ mensen al geen fijne gedachte, maar voor een angstig aangelegde persoonlijkheid een nachtmerrie.
Het is de reden waarom we zelden zien dat een verstokte complotdenker terugkeert naar een denkpatroon gebaseerd op bewijs en argumenten.
Het complotdenken is een onlosmakelijk deel geworden van de eigen identiteit.
Internet
Het internet speelt op verschillende manieren een rol in het in stand houden van de groep en de eigen gedachten. Ten eerste is er het algoritme van platforms zoals TikTok en YouTube.
Zoals je voortdurend filmpjes krijgt van auto’s als je wat langer naar die filmpjes kijkt (omdat je bijvoorbeeld een andere auto wil kopen), zo schotelt het algoritme je ook allerlei gelijkgestemden en complotten voor als je eenmaal die filmpjes gaat bekijken.
Wat begon als een idee vanuit de marketingwereld, vervuilt vervolgens het kritisch denken. Je wordt in het konijnenhol gezogen omdat de software je daar dieper in trekt en ook weet te houden.
Groepsvorming
Daarnaast is het zo dat het internet bij uitstek geschikt is voor groepsvorming. Via platforms als Facebook, Telegram, X en TikTok kunnen gelijkgestemden elkaar heel makkelijk vinden en is het een peulenschil om contact te onderhouden.
Waar complotdenkers vroeger in de kroeg meewarig en hoofdschuddend werden aangekeken (geef Max nog maar een biertje, jongens. Dan is hij weer even rustig), zien we nu een kroeg waar iedereen gekke dingen zegt en niemand er meer van opkijkt.
Nu zijn er mensen die menen dat de soep niet zo heet gegeten zal worden. Het zijn maar online gekkies, nietwaar?
Misvatting
Maar dat is een ernstige misvatting.
De Holocaust kon gebeuren door mensen te laten geloven in een complot (de machtige Joden nemen de wereld over, wij worden omgevolkt, onze identiteit gaat verloren), Trump kon aan de macht komen (zelfde dynamiek), populisten als Wilders grepen de macht, de rampzalige verlopen Brexit is een voorbeeld, er was een moordaanslag op een journalist (Willem Groeneveld) en er zijn inmiddels meerdere mensen opgepakt omdat ze de overheid met geweld omver wilden werpen.
Het probleem met complotdenkers zit niet in die paar fanatieke verspreiders van kwaadaardige leugens. Het echte gevaar zit in de mensen die dit clubje steunen en zo voor tractie zorgen. Zoals het probleem ooit ook niet in de persoon Adolf Hitler zat, maar in de miljoenen mensen die dachten dat het niet zo’n vaart zou lopen.
Dus neem complotdenken serieus. Spreek de leugens tegen. En zorg er voor dat de fanatieke complotdenkers op passende wijze gestraft worden als ze weer eens strafbare feiten plegen.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.
Misschien is het een maatschappelijke denkfout dat complotdenken te verklaren is en behandelen is met witte jas en overheidsdwangmaatregelen, vanuit het bestuurs-, dan wel strafrecht.
Meer heeft de huidige samenleving niet te bieden, en het is de vraag of het werkt. Maar wat gaat het antwoord zijn van de samenleving en zijn instituties die ordenende principes van gewenst en ongewenst gedrag vormgeven.
Zelfde geluiden worden steeds sterker als het gaat om criminaliteit en hoe deze te bestrijden.
Dat is symptoombestrijding, en ik maak mij zorgen waar dit in de nabije toekomst naar toe gaat. Complotdenken, als ook criminaliteit, is van alle tijden, alleen de uitingsvormen groeien met de mogelijkheden in een samenleving mee, welke rol hebben de mogelijkheden van automatisering hierbij speelt bij het creëren van scheidslijnen tussen groepen mensen.
In samenleving met Christelijke religie als maatschappelijk ordenende machtsfactor, is alle kwaad toeschrijven aan Satan heel normaal, zoals ook in de Europese samenlevingen van voor de Verlichting, en wat daarna kwam, zeg het Europa van na 1815.
Al in 2017 promoveerde Joram Harambam (wat is hij daarna gaan doen trouwens, iemand?) aan de Universiteit van Rotterdam op complotdenken in tijden van epistemische (dwz, kennis) instabiliteit. (gratis te downloaden op site Erasmus)
De thematiek in de verhalen van complotdenkers van lieden in de groep rond Micha Kat, is beperkt, en zwaar provocerend.
Maar het feit dat de VPRO in 2018 inhaakte met de podcast over Lisa, is een maatschappelijk verschijnsel over het bekrachtigen van kennis, via informatieoverdracht in de media.
Knevel geeft zelf aan in de EO documentaire over Bodegraven, dat die podcast over Lisa zijn psychose -als we het even zo mogen noemen- triggerde.
Psychose is een tamelijk normaal proces dat zich in het menselijk brein kan plaatsvinden, en hoeft geen zwaar delinquent gedrag of complotterig gedachtengoed te triggeren.
Aandacht en erkenning krijgen zijn normale menselijke behoeftes, en dat heeft deze groep bij elkaar gevonden, en verspreiding van het gedachtengoed via internet is een van de verworvenheden van onze samenleving, en het principiële uitgangspunt van van vrijheid van meningsuiting, vrijheid van vereniging en vergadering, enz. Binnen de grenzen die de wet daaraan stelt! De Wilders-processen hebben veel jurisprudentie opgeleverd.
Zowel over psychoses triggeren, als het succesvol opvangen van een psychoses is veel praktijk, en wetenschappelijke kennis opgebouwd.
Interessant stuk Chris!
Gewoon keiharde valuta gestort een geeltje en nee niet delen naar de gulden terug gewoon 25 eurie
Gr John