Een onlangs in NRC verschenen artikel over de ‘denktank desinformatie’ houdt de gemoederen bezig. Een groep deskundigen bemoeide zich met desinformatie op (onder meer) sociale media, gefaciliteerd door de overheid. Politici eisen op hoge poten antwoorden. Wat doet deze ‘geheimzinnige’ denktank? Nou, zo geheimzinnig is het niet. En waarom zou de overheid zich hier niet mee bemoeien?
Wie de discussie een beetje volgt moet haast wel denken dat het hier gaat om een schimmig en geheimzinnig genootschap waar niemand iets van weet. En dat is ook precies wat twitterhooligans roeptoeteren. Maar dat klopt niet.
Vaccinatiealliantie
Al in 2018 (ver voor de coronacrisis) stuurde staatssecretaris Paul Blokhuis een brief naar de Kamer, waarin hij een vaccinatiealliantie aankondigde. Blokhuis maakte zich zorgen over de dalende vaccinatiegraad (met betrekking tot bof, mazelen, HPV).
‘We kunnen nog meer rendement behalen door de samenleving gezamenlijk aan te spreken op haar verantwoordelijkheden. Ik wil daarom alle partijen die het belang van vaccinaties willen onderstrepen uitnodigen om deel te nemen aan een vaccinatiealliantie’
Op 10 november 2018 stuurt de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport nog een brief naar de Kamer:
‘Ik zie dat er mensen zijn die actief misvattingen over vaccinaties verspreiden, al dan niet via internet of in gesprekken met ouders…ik ga een team van onafhankelijke experts instellen dat actief weerwoord biedt aan misvattingen over vaccinaties, onder andere op sociale media’
Denktank
In januari 2020 stuurt de staatssecretaris opnieuw een brief: ‘In het kader van de Vaccinatiealliantie heeft een team van experts zich verenigd in de denktank desinformatie. Deze expertgroep is nu verschillende malen bijeengeweest en zal ook dit jaar worden voortgezet om een gerichte aanpak van desinformatie over vaccins te bevorderen’
Volgens de staatssecretaris is het zo dat ‘deelnemers van de denktank zelf, op basis van hun expertise, de afweging maken of zij reageren op desinformatie en wat deze reactie inhoudt’.
Je kunt natuurlijk allerlei vraagtekens plaatsen bij een denktank waar de overheid een faciliterende rol in speelt (zeker over transparantie, maar daar kom ik later op teug), maar een kernvraag in de discussie is of de overheid zich moet bemoeien met desinformatie.
Taak
We leven in een (online) wereld waar desinformatie een steeds grotere rol speelt. Ik zie niet waarom de overheid zich hier niet mee zou mogen bemoeien. Zeker als het om zoiets belangrijks gaat als gezondheidszorg, lijkt het mij bij uitstek een taak van de overheid om te zorgen dat burgers weloverwogen beslissingen kunnen nemen. De overheid bemoeit zich ook al jaren met het verstrekken van informatie, getuige de vele voorlichtingscampagnes over onder meer veiligheid in het verkeer, roken en alcoholgebruik.
Het is helemaal prima als mensen besluiten om zich niet te vaccineren, maar op basis van welke informatie doen ze dat? Moet een overheid maar stil op de handen blijven zitten als mensen geen prikje nemen omdat ze bang zijn dat er een microchip in zit die hun gedachten zal controleren? Uit angst dat ze ter plekke magnetisch worden en bij bosjes sterven? Omdat ze geen autisme willen?
Censuur
Hier en daar valt nu het modewoord censuur. Volgens artikel 7 van onze Grondwet heeft ‘niemand voorafgaand verlof nodig om gedachten, gevoelens te openbaren, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet’.
Vooraf ingrijpen door een overheid is dus niet toegestaan. Met de informatie die nu beschikbaar is, lijkt het erop dat de denktank desinformatie een actieve rol heeft in het weerspreken van al geopenbaarde desinformatie. En dat is echt iets anders dan het vooraf verbieden van een mening.
Uit de stukken blijkt dat de Tweede Kamer op meerdere momenten informatie heeft ontvangen over het bestaan van de denktank. Inclusief de modus operandi van het leveren van een actieve bijdrage aan het debat op sociale media (en in de media) en de onafhankelijke positie van de deskundigen. Kennelijk was er vanaf het allereerste begin vanuit de politiek geen aanleiding om alarm te slaan.
Sociale media
Daarnaast blijkt uit de stukken dat er overleg is met sociale mediabedrijven over wat zij doen aan desinformatie. Een normale gang van zaken in een wereld waar nieuws vooral online te vinden is. Binnen de Europese Unie is een praktijkcode desinformatie van kracht en deze code wordt uitgevoerd door grote technologiebedrijven zoals Facebook, Google en Twitter. Vanaf deze zomer moeten de grote techbedrijven zich in Europa houden aan de Digital Services Act, waarin letterlijk staat dat ze zich actief in moeten zetten om verspreiding van desinformatie tegen te gaan.
Gevaar
De schaal begint natuurlijk gevaarlijk te glijden als ambtenaren binnen de denktank aan vertegenwoordigers van sociale media vragen om accounts te blokkeren of berichten minder zichtbaar te maken. Dat riekt naar censuur en is alleen te billijken als de uiteindelijke keuze bij de bedrijven zelf ligt en strikt op basis van huisregels waar de gebruiker al van op de hoogte is en mee akkoord is gegaan.
Dat is ook niet nieuw. Zo vroeg de gemeente Bodegraven aan Twitter om complotteksten te verwijderen toen de gemeente werd bestookt door mensen die dachten dat een ‘sadopedonetwerk’ verantwoordelijk was voor het uitmoorden en misbruiken van kinderen. Twitter reageerde door het account van een van de aanstichters (Micha Kat) permanent te schorsen.
Er kraaide geen politieke haan naar.
Rechtszaken
Zo wereldschokkend is het ook niet, sociale mediabedrijven hebben al lang beleid waardoor niet alles is toegestaan en iedereen kan en mag melding maken van een schending van de regels.
In de rechtszaal is inmiddels gebleken dat verwijderen van berichten op Twitter of Facebook an sich ook geen schending van de vrije meningsuiting oplevert. Rechters oordelen dat bedrijven je geen podium hoeven te bieden en dat uitsluiting van bijvoorbeeld Facebook niet wil zeggen dat je je mening niet elders kwijt kunt.
Facebook trad tijdens de coronapandemie zelf actief op tegen desinformatie. Valse claims over covid, covidvaccins en vaccins in het algemeen werden verwijderd. Ook Twitter kwam in actie en stelde eind 2021:
‘Je mag de services van Twitter niet gebruiken voor het delen van onjuiste of misleidende informatie over Covid-19 die schade kan veroorzaken’
Kritiek
Kritiek op de denktank desinformatie is absoluut nodig en legitiem. Het beeld dat een overheid voor ons gaat bepalen welke informatie goed of slecht is, is geen prettig beeld. Maar juist daarom zou een denktank een goed werkende oplossing kunnen zijn. Mits onafhankelijke deskundigen vanuit hun vakgebied vrijwillig, onbezoldigd en transparant desinformatie weerleggen en zich op basis van valide argumentatie in het debat mengen.
Als ambtenaren van ministeries hier een bepalende rol in gaan spelen, dan zou dat onwenselijk zijn.
Van Haga
Een van de criticasters van de denktank (Van Haga) zegt het volgende:
‘Je mag van alles vinden, al schrijf je dat de maanlanding niet heeft plaatsgevonden. Andersdenkenden moeten we als overheid beschermen, dat heeft de geschiedenis wel uitgewezen. De grens ligt bij strafbare feiten’
Klinkt redelijk, maar ook erg naïef. We weten inmiddels waar desinformatie toe kan leiden. De door Van Haga aangehaalde geschiedenis kent steeds meer voorbeelden. Van een gewapende schutter in een pizzeria (pizzagate) tot de noodverordening en persoonlijke beveiliging in Bodegraven (sado-pedo-elite) en de bestorming van het Capitool (gestolen verkiezingen). Het op grote schaal verspreiden van nepnieuws en complotten is een concreet gevaar in onze samenleving en zal dus ook door de overheid actief moeten worden bestreden.
Plicht
Als de overheid de plicht heeft om de volksgezondheid te dienen, dan zou ik niet weten waarom de bestrijding van voor de volksgezondheid schadelijk nepnieuws daar geen onderdeel van uit mag maken. Het is nooit aan de overheid om censuur te plegen en als dat bij de denktank desinformatie wel het geval is geweest, dan is dat natuurlijk ongewenst.
In het kader van transparantie zou het dan ook goed zijn als de overheid meer duidelijkheid geeft over de precieze invulling en activiteiten van de denktank. Ik zou bijvoorbeeld best willen weten wie er in de denktank zitten. Dat wat de overheid doet, moet namelijk controleerbaar zijn en blijven. Het weerspreken van desinformatie is en blijft nodig, maar het actief verwijderen van content in opdracht van de overheid (als dat zo is gegaan) is uit den boze.
Dat laat onverlet dat een denktank om desinformatie te bestrijden op zich een prima idee is. Een noodzakelijk middel in tijden waarin nepnieuws en desinformatie het volwassen debat steeds heftiger en met steeds grotere gevolgen weet te vervuilen.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.