Op 5 november houden klimaatdemonstranten een actie op Schiphol. Vijf mensen worden opgepakt omdat ze zich vastketenen aan een vliegtuig. Van de rest worden alleen foto´s gemaakt. Acht maanden later ontvangen 176 mensen een waarschuwingsbrief. De strekking: ‘U heeft een strafbaar feit gepleegd, maar u wordt nu niet vervolgd’. De hele gang van zaken is buitengewoon zorgwekkend en zou iedere burger moeten verontrusten.
‘Vastgesteld kan worden dat u het terrein van de luchthaven Schiphol wederrechtelijk bent binnengedrongen en daar vervolgens bent verbleven. Dat gedrag is als een misdrijf strafbaar gesteld’, zo valt er te lezen in de brief. Nogal stellige uitspraken.
Verificatie
Op zich is er niets mis met een waarschuwingsbrief. Net als stopgesprekken kan simpelweg mededelen dat mensen in de gaten worden gehouden op zich werken. Maar hier is meer aan de hand. Hier worden mensen zonder deugdelijke verificatie en zonder waarborgen direct gekoppeld aan een strafbaar feit met ferme en definitieve teksten als:
‘U was aanwezig’
en
‘Vastgesteld kan worden dat u het terrein van Schiphol wederrechtelijk bent binnengedrongen’.
De juridische status van de brief is volslagen onduidelijk. Juridisch zou je er een soort van voorwaardelijk sepot in kunnen zien. ‘We vervolgen u niet, maar de volgende keer bent u wel aan de beurt’. Maar nergens wordt gerept over een sepot of worden mensen te verstaan gegeven dat ze officieel verdacht zijn.
Na het versturen van de brieven kwamen in ieder geval zeven mensen verontwaardigd naar voren.
Kafka
Ze waren op die 5 november naar eigen zeggen helemaal niet in de buurt van Schiphol geweest en hadden niets te maken met de demonstratie. Er wordt op opheldering gevraagd bij het Openbaar Ministerie en de voor de veiligheid op Schiphol verantwoordelijke Koninklijke Marechaussee (Kmar). En dan begint het Kafkaësk te worden.
Het Openbaar Ministerie vertelt de klagers dat ze maar contact op moeten nemen met de officier van justitie voor de luchtvaart en de Kmar. Om te bewijzen dat ze er niet waren. Daar gaat het opnieuw fout, want het is niet aan een betrokkene om iets te bewijzen. De bewijslast ligt altijd bij Justitie.
Maar het wordt nog erger.
Op basis van gesprekken tussen Justitie en de mensen die naar eigen zeggen onterecht werden gekoppeld aan strafbare feiten komt een zorgwekkend beeld naar voren. De opsporingsdiensten blijken namelijk driftig aan de slag te zijn gegaan met de op Schiphol gemaakte foto´s. Daarvoor speurden ze met een team (naar eigen zeggen) handmatig sociale media zoals Facebook en Twitter af. Op zoek naar een match. Er werd volgens de gedupeerden gekeken of deze mensen ergens op X (voorheen Twitter) bijvoorbeeld een like hadden gegeven aan een tweet over klimaatdemonstraties.
Alsof dat een bewijs is dat mensen ook daadwerkelijk mee hebben gedaan aan een illegale bezetting van een deel van Schiphol.
Database
De politie werkt sinds eind 2016 met een database vol foto’s van veroordeelden en verdachten (het zogenaamde CATCH-systeem met miljoenen foto’s). Je komt er al in als je verdacht wordt van een misdrijf waar een jaar celstraf op staat, maar ook als je van buiten Europa naar Nederland komt om hier te wonen, werken, studeren of om asiel aan te vragen.
Voor alleen al de laatste groep gaat het om 8 miljoen pasfoto’s. Speciale software vergelijkt een via opsporing verkregen foto met de afbeeldingen uit de database. De databases mogen echter alleen gebruikt worden als het gaat om opsporingsonderzoek naar een verdachte. De vraag rijst of dit systeem op enig moment is gebruikt na de demonstratie op Schiphol.
Online
In het belang van een onderzoek is het op zich niet gek als de opsporingsdiensten ook online rechercheren. Maar het is iets anders als mensen op basis van knullige vergelijkingen en het geven van een like gekoppeld worden aan strafbare feiten en bovendien zonder wederhoor of verhoor in een brief meteen ook maar te horen krijgen dat ze een strafbaar feit hebben gepleegd. Het was immers ‘vastgesteld’ en ‘dat gedrag is als een misdrijf strafbaar gesteld’.
Enkele gedupeerden werden tijdens een gesprek met de Marechaussee geconfronteerd met een heuse gezichtsherkennings-expert. Die herkende deze mensen kennelijk beter dan ze zichzelf herkenden.
Opheldering
VVD-kamerlid Ingrid Michon trok eind vorig jaar aan de bel en vroeg minister van Justitie en Veiligheid Dilan Yesilgöz om opheldering. Die kwam met een vaag antwoord. De minister stelt namelijk dat het OM ‘de personen die zich niet wilden laten identificeren niet zomaar met strafbare feiten laat wegkomen’.
Dat is natuurlijk prima, maar dat ontslaat je niet van de plicht om dat onderzoek dan ook zorgvuldig te doen voor je op hoge toon mensen koppelt aan strafbare feiten. Ik moest bij deze zaak ook meteen denken aan een interview met John Rienen, hoofd van het Centrum voor Biometrie van de politie. Het interview ging over de toepassing van slimme camera’s in de openbare ruimte.
‘Dit soort camerasystemen kunnen veel betrouwbaarder zijn dan mensen. Maar weinig mensen zijn echt goed in staat onbekende gezichten te herkennen’
Schouders
Je kunt natuurlijk je schouders ophalen over deze gang van zaken. Mensen kregen ten onrechte een waarschuwingsbrief. Wat maakt het uit? Maar deze hele dynamiek gaat iedereen aan en roept zorgwekkende vragen.
Ten eerste: hoe vaak komen op deze amateuristische wijze mensen onterecht in systemen terecht? Want deze manier van werken komt ongetwijfeld ook voor bij voetbalwedstrijden, rellen, opstootjes en andere klimaatdemonstraties en (boeren)protesten.
En ten tweede: van de overheid is bekend dat opname in een systeem niet meer zomaar terug te draaien is. Je naam wordt ergens gekoppeld en in computersystemen gezet. Met mogelijk allerlei vervelende gevolgen. Het Openbaar Ministerie gaf in juli aan het te betreuren als mensen ten onrechte een brief hadden gekregen en de gegevens te zullen ‘vernietigen’ als dit duidelijk zou worden. Maar dat is vooralsnog niet hoe het is gegaan.
Bestand
Dat blijkt wel uit de volgende casus. Amerika-deskundige Kirsten Verdel is een van de ten onrechte aangeschreven personen. Tijdens een gesprek met de Marechaussee afgelopen week werd tegen haar gezegd dat ze nu zowel in een bestand van het Openbaar Ministerie als een systeem van de Marechaussee staat geregistreerd. Niet als verdachte, maar als ‘betrokkene’.
Het grote probleem met deze gang van zaken is dat burgers op deze manier in een juridisch niemandsland terechtkomen. Je bent officieel geen verdachte, dus hebt ook geen rechten als zodanig. Je kunt geen bezwaar maken, dossiers opvragen of zaken voorleggen aan een rechter. Er is geen geen recht op een advocaat en een rechtsbijstandsverzekering zal in de regel de kosten niet automatisch dekken. Je wordt feitelijk geconfronteerd met een vaststaand gegeven (‘u bent wederrechtelijk binnengedrongen’) en daar moet je het dan maar mee doen.
Wet
De enige mogelijkheid is te vragen of je op basis van de Wet justitiële en strafvorderlijke gegevens uit het systeem kan worden gehaald, maar dan moet je dus als het aan Justitie ligt eerst wel even zelf met de bewijzen komen dat u er niet was. Dat is de omgekeerde wereld.
Daar komt bij dat ‘betrokkene’ geen specifieke juridische positie is waar rechten aan hangen. Het zegt helemaal niets en komt alleen voor in de Wet politiegegevens. Systemen staan er bovendien om bekend geen context te geven. Als er ergens iemand je naam intikt (bijvoorbeeld bij de douane op hetzelfde Schiphol of tijdens een simpele verkeerscontrole) dan kan er zomaar ergens een vervelend vinkje verschijnen.
Capaciteit
Het Openbaar Ministerie in Nederland kampt met een capaciteitsprobleem. Ernstige misdrijven worden niet of niet tijdig opgepakt omdat de werkdruk te hoog is of omdat er geen zittingsruimte is. Dit gegeven mag echter nooit een excuus zijn om burgers zonder gedegen onderzoek aan strafbare feiten te linken.
Het is van tweeën een. Of je betitelt een burger op basis van een deugdelijke en gewaarborgde verificatie als verdachte en gaat aan de slag met het bewijzen van die stelling, waarna je of seponeert of een rechter laat oordelen over de schuldvraag.
Of je doet het niet en laat die burgers met rust.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.