Nu de angst voor het coronavirus snel lijkt te verdampen, kan de illusie bestaan dat ook het complotdenken snel zal verminderen. Dat is echter een misvatting. Complotdenken heeft altijd bestaan en is al bezig nieuwe vormen aan te nemen. Met dank aan het populisme én de groeiende ongelijkheid in Nederland.
Er zijn meerdere redenen waarom het complotdenken niet meer weg te denken valt in de huidige tijd, maar de opmars van het populisme is wel een hele krachtige motor. Het moderne populisme geeft willens en wetens en bij voortduring voeding aan spectaculaire verhalen over onder meer rooflustige elites en duistere krachten waar immer hardwerkende burgers gewillig slachtoffer van worden.
Daarvoor hoeven we alleen maar te kijken naar de steeds woester wordende verhalen en gedachten van FvD-leider Thierry Baudet, inclusief een eigen Forumland. Voor de FvD-leider is het bijna tweede natuur geworden om Nederland voortdurend te zien bezwijken onder aanvallen van buitenaf, of het nu gaat om ‘hordes’ vluchtelingen of de machinaties van de Deep-State (een soort mondiale schaduwregering).
Automatisch
Baudet weet dat mensen die rusteloos en angstig zijn door een snel veranderende en onzekere wereld rap ten prooi vallen aan het frame dat een groter en vooral duister geheel verantwoordelijk is voor het leed van het individu. Wie kwaad kan zijn op een ander, hoeft zichzelf immers niets meer kwalijk te nemen en voelt automatisch een zogenaamde call-to-action. Oftewel: ga de straat op, kom in verzet, laat je niet vaccineren, stem op mij.
Een recent onderzoek onder leiding van psychiater Wim Veling van het UMCG geeft een mooi inkijkje in de dynamiek achter het complotdenken en de link met ervaren onrecht in een samenleving. Volgens de onderzoekers komt complotdenken veel voor in onzekere omstandigheden en geeft het de mensen houvast, zekerheid, morele superioriteit en sociale steun. De complotdenkers vinden door hun gedachten en ideeën aansluiting bij een groep gelijkgestemden.
Volgens de onderzoekers wordt complotdenken gekenmerkt door de sterke overtuiging dat een bepaalde, als onrechtvaardig ervaren situatie, het resultaat is van een doelbewuste samenzwering van een groep mensen met kwade bedoelingen. Het gaat complotdenkers om de machteloosheid van de burger, verlies van vrijheid en controle. Het gaat om bezorgdheid en woede over systemen en machtsstructuren die slachtoffers maken.
Vijandig
Laat dat nou precies de modus operandi zijn van politici zoals Baudet en in iets mindere mate Geert Wilders. Met name Baudet laat geen moment onbenut om de huidige maatschappij neer te zetten als een samenleving die aangevallen wordt door allerlei vijandige elementen; de wetenschap, het onderwijs, de kunst, de journalistiek en tijdens de coronapandemie zelfs de mensen die het virus probeerden te bestrijden.
De echte populist weet de machteloosheid van de burger steeds maar weer te voeden met nieuwe complotten. Hierdoor neemt de angst bij de burger toe en dus ook de bereidheid om in actie te komen of om macht te verlenen aan de populist.
Nu kun je het populisme overal de schuld wel van blijven geven, maar er is ook een reden waarom het kan bestaan en steeds populairder lijkt te worden. De traditionele politieke partijen schuiven allemaal naar het midden van het politieke spectrum op, er is alle ruimte op de extremere flanken.
Het liberale beleid – of eigenlijk het gebrek aan effectief beleid – van de afgelopen jaren zorgt daarnaast voor een steeds scherpere tweedeling, Nederland staat voor enorme uitdagingen als het gaat om de woningbouw, de volksgezondheid (hoe bereiden we ons voor op een nieuwe pandemie?), de energietransitie en klimaatbeleid.
Scenario’s
Als je als gevestigde politieke partij het populisme én het complotdenken wil bestrijden, dan zul je toch ook met antwoorden moeten komen op donkere scenario’s die voor steeds meer mensen inmiddels werkelijkheid worden.
Scenario’s van bijna onbetaalbare woonlasten door een gebrek aan betaalbare huurwoningen bijvoorbeeld. Of een energierekening die in een jaar tijd met maar liefst 86% stijgt en boodschappen die door inflatie steeds duurder worden.
Populisten kunnen complotdenken als effectief wapen in blijven zetten als de traditionele politieke partijen het maar niet voor elkaar krijgen om grote groepen burgers in Nederland meer rust en vertrouwen te geven. Het vertrouwen dat ze gewoon hun rekeningen kunnen blijven betalen bijvoorbeeld. Of dat ze geen slachtoffer worden van een toeslagenaffaire of gasbevingen. Dat hun kinderen later een betaalbare woning kunnen krijgen.
Complotdenken heeft veel te maken met angst, onrust en het gebrek aan controle. Om het overzicht en de rust terug te krijgen, proberen sommige mensen een eigen logica te ontdekken in de dingen die gebeuren. De mensen die ten prooi vallen aan het complotdenken bestrijden hun eigen gebrek aan controle door losjes een vijand aan te wijzen die niet alleen verantwoordelijk is, maar ook gemakkelijk verantwoordelijk kan worden gehouden.
Karikatuur
Er ontstaat zo een karikatuur van de werkelijkheid; een rijke zakenman bijvoorbeeld wordt het toonbeeld van het kwaad. Een coronavirus is niet ontstaan door het overspringen van een virus van dier naar mens, maar door een duivels menselijk plan op de mensheid losgelaten. Zo blijven sommige mensen weg van de realiteit dat het leven erg grillig is en je zomaar door het leed kan worden overvallen. Alles moet en zal een reden hebben. Overal moet een herkenbare vijand aan de touwtjes trekken.
Je kunt deze niet bijster constructieve dynamiek alleen structureel onderdrukken als je er voor zorgt dat een samenleving niet uit elkaar valt in twee delen. Als de onrust en de onzekerheid voor grote groepen burgers toeneemt, hebben complotten en populisten vrij spel.
Nu de coronapandemie hopelijk zo langzamerhand ten einde is, ligt er een enorme uitdaging voor de politieke partijen die nu het beleid bepalen in Den Haag. Geef de mensen rust en vertrouwen, regel betaalbare woningen, doe iets aan de kansenongelijkheid en hou daarmee in ieder geval de volle wind uit de zeilen van het populisme en de complotterreur.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast per bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.