Het is al geruime tijd buitengewoon populair om tegenstanders in een debat ‘wegkijkers’ te noemen. Vooral mensen die zich begeven in het snel uitdijende populistische spectrum lijken er van te genieten om met deze holle term andersdenkenden weg te zetten. En eigenlijk is dat buitengewoon merkwaardig. Feitelijk is het namelijk juist het populisme dat groeit op de fundamenten van het wegkijken.
Populisme is misschien wel het grootste gevaar van onze tijd. Of het nu (politiek gezien) van links of van rechts komt, dat is lood om oud ijzer. Het onvermogen en de soms bewuste onwil van populisten om de complexiteit en de nuance achter problemen te zien, maakt namelijk dat alle problemen op het oog simpel op te lossen zijn door een grote leider. Een verlosser die geen feiten en achtergrondkennis nodig heeft, maar simpel op gevoel het volk zal bespelen. Kortom: een leider die kan denken in punten, zonder ooit komma’s nodig te hebben.
Ik hoor u denken. Dit is wel een heel abstract begin. Dat klopt. Laat ik aan de hand van een aantal voorbeelden concreet maken waarom komma’s meer dan ooit nodig zijn in een wereld waar het debat steeds vaker eindigt in een punt.
Testosteronbommen
Sinds de migrantenstroom in Europa zijn de populisten er als de kippen bij om te wijzen op het grote gevaar van ‘door hormonen en vrouwenhaat gedreven gelukszoekers’ die uit zijn op ‘onze’ blonde vrouwen. Populisten wijzen zelfs met een bijna triomfantelijke blik naar Zweden, waar verkrachtingen aan de orde van de dag zouden zijn. ‘Zie je nou wel? In Zweden worden vrouwen op grote schaal verkracht door vluchtelingen! Ze moeten er allemaal uit!’
Tot zover het denken in punten. Over op de komma. In Zweden is de wetgeving rond seksueel misbruik sinds 2005 flink aangescherpt. Hierdoor worden bepaalde handelingen juridisch sneller aangemerkt als verkrachting. Daarnaast worden alle handelingen die een verdachte in de tijd zou hebben verricht als aparte verkrachting in de registers opgenomen. Als een verdachte bijvoorbeeld een slachtoffer over een langere tijd twintig keer misbruikt, dan zal die zaak de boeken in gaan als twintig vermeende verkrachtingen. Zo kan een enkel incident op papier en in de statistieken tientallen keren opduiken.
Daarnaast kent Zweden, aangemoedigd door de terechte strijd voor vrouwenrechten, een klimaat waarin slachtoffers zeer actief en met gerichte campagnes overgehaald worden om misbruik te melden. En dat blijkt ook uit de cijfers. Er is inderdaad een stijging in het aantal meldingen van seksueel misbruik. Ook hier verschijnt echter een komma, het aantal slachtoffers is de laatste tien jaar namelijk min of meer stabiel gebleven. Het verschil tussen de papieren werkelijkheid en de echte werkelijkheid.
Maar we zijn er nog niet. Zelfs met deze verklarende factoren blijkt er sinds de migrantenstroom in Zweden juist een daling te zijn van het aantal veroordelingen met betrekking tot verkrachting. We hebben het in de periode 2006 tot 2015 zelfs over een daling van 22%. Het aantal personen verdacht van verkrachting is na 2005 weliswaar licht gestegen (voornamelijk door de invoering van een scherpere definitie van de wet) maar daarna (‘ondanks’ de komst van migranten) gelijk gebleven.
Waar een populist in een paar verontwaardigde berichten dus het bewijs ziet van een groot gevaar, blijkt uit de cijfers en de context een hele andere werkelijkheid. Een realiteit waarbij registratie van misdrijven en het voeren van campagne als ‘schuldige’ is aan te wijzen en niet de migrant. De populist die al snel een punt achter het eigen denken had gezet, blijkt nu ineens de grote wegkijker als het gaat om de realiteit achter de krantenkoppen.
Kutmarokkanen
Een ander voorbeeld. De criminele Marokkaan. Ook hier ziet de populist alarmerende berichten in de media, lichtgetinte verdachten bij Opsporing Verzocht en alarmerende statistieken waaruit blijkt dat Marokkanen oververtegenwoordigd zijn in de detentiebevolking (Surinamers ook overigens, maar daar worden we gek genoeg lang niet zo boos over). Voor de populist komt de punt al snel in zicht. ‘Marokkanen zijn crimineel en moeten het land uit’.
Opnieuw kijken we eens achter de komma. Daar zien we dat vooral Marokkaanse jongeren in een bepaalde leeftijdscategorie vaker te maken krijgen met de politie en de rechter dan de blanke Nederlander. Maar wacht. Als we diezelfde Marokkaanse jongeren vergelijken met Nederlandse jongeren met een vergelijkbare sociaaleconomische status en een vergelijkbare wankele positie ten aanzien van opleiding en inkomen, dan zien we de grafieken ineens naar elkaar toe groeien. Dan blijkt dat een gebrek aan scholing, opvoeding, inkomen en dagbesteding de grootste factor is bij crimineel gedrag. En niet de factor afkomst.
Opnieuw is de populist de persoon die wegkijkt van de oorzaken van een oververtegenwoordiging. En daarmee feitelijk ook nog eens het ‘blanke’ misdaadprobleem bagatelliseert. Het zou in ieder geval eerlijker zijn om dan te zeggen: alle criminele jongeren het land uit!
Tbs
Nog een ander voorbeeld. Het tbs-systeem. De populist schreeuwt niet zelden moord en brand als een tbs’er tijdens een proefverlof in de fout gaat. Dat heeft hij of zij immers zelf in de krant gelezen. Ongehoord dat zulke gevaarlijke en gestoorde gekken vrij rondlopen! Dit is nu al het zoveelste incident! Kappen met tbs!
Opnieuw naar de komma. Nederland telt grofweg tussen de 1400 en 1500 tbs’ers. Zij zitten vanwege hun specifiek aan een gepleegd misdrijf gekoppelde stoornis in een tbs-kliniek. Hun verblijf is nadrukkelijk geen straf (die hebben ze elders uitgezeten) en ze zijn ook niet letterlijk gedetineerd. Het gaat hier om patiënten die geholpen worden aan een stoornis waar ze niet zelden weinig tot niets aan kunnen doen.
De hele groep (los van de long stay-afdeling) was in 2015 verantwoordelijk voor 50.000 verlofbewegingen. Dat leest u goed. 50.000. De deur van een tbs-kliniek klappert nog net niet voortdurend open en dicht.
Er gaat zeker wel eens wat fout tijdens een proefverlof. Ieder jaar zijn er tientallen ‘incidenten’. Om precies te zijn: tussen de 35 en 56 per jaar in de afgelopen jaren. In verreweg de meeste gevallen betekende dat echter: tbs’ers die iets te laat terug waren in de kliniek. Meer niet. Zelden gaat het echt fout. Voorbeeld: in 2015 waren er 49 gevallen van zogenaamde ‘ongeoorloofde afwezigheid’. Iedereen keerde volgens de overheid terug. In 32 gevallen zelfs binnen 24 uur. In drie gevallen pleegde een tbs’er tijdens zijn verlof een strafbaar feit.
Stoppen?
Natuurlijk is dat ongewenst. Zelfs als het gaat om maar drie gevallen op 50.000 verlofbewegingen. Maar wat als we zouden stoppen met het systeem? Wat als we binnen ons huidige strafklimaat (waar we geen levenslang op kunnen leggen aan iemand die door een stoornis buiten zichzelf handelde) geen proefverloven meer uitdelen? In dat geval rest niets anders dan het volledig van de samenleving uitsluiten van gestoorde criminelen tijdens hun straftijd.
Dan zullen ze dus jaren en jaren zonder noemenswaardige behandeling in een afgesloten gebouw zitten en helemaal aan het einde van hun gedwongen opsluiting ineens met een plastic zak met bezittingen in de hand op straat worden gezet. En komen ze ineens terecht in een samenleving die ze niet meer kennen en waar ze op zeker niet mee om kunnen gaan.
U kunt zelf wel inschatten hoe snel zo iemand weer gruwelijk de fout in zal gaan.
Ons tbs-systeem is er juist op gericht om met proefverloven het gevaar op herhaling zo klein mogelijk te maken. Om, in eerste instantie begeleid, te kijken of iemand er weer klaar voor is. Het systeem is niet onfeilbaar, maar weet op deze manier juist levens te redden. Dat is ook te zien aan de recidivecijfers van tbs’ers na een succesvolle behandeling. Dat cijfer ligt beduidend lager dan bij detentiegestraften.
Opnieuw is het hier de populist die wegkijkt van hoe het werkelijk in elkaar steekt en daarmee de samenleving juist onveiliger maakt. Door een in aanleg waardevol systeem de nek om te draaien en de maatschappij op die manier op termijn bloot te stellen aan een nog veel groter gevaar.
Strafklimaat
Dan het strafklimaat in Nederland. De gemiddelde populist weet het zeker. ‘Weg met de fopstraffen. Langere celstraffen! Aanpakken die boeven! Alleen dan kunnen we veilige straten en pleinen garanderen voor de hardwerkende Nederlander!’
Allemaal ronkende punten waar de burger – en de politicus – de handen al snel voor op elkaar krijgt, maar geen komma te bekennen. Terwijl die komma toch best belangrijk is. Criminologen zijn het er namelijk over eens dat lange celstraffen ineffectief zijn en de samenleving juist onveiliger maken (Lees bijvoorbeeld ‘Het Staatshotel’ van criminoloog Simone van der Zee). Dat is ook niet zo gek, een gevangenis is eigenlijk een soort opleidingsinstituut voor de misdaad en juist uitsluiting van de maatschappij zorgt er voor dat mensen die toch al wankel staan, nog minder geschikt worden om zich staande te kunnen houden in de samenleving.
Bij een langdurige straf vervalt namelijk de werkomgeving (nee, gedetineerden waren niet allemaal werkloos), het eigen huis, het sociale netwerk en de motivatie om nog iets van het leven te maken. Het is niet voor niets dat de recidive voor detentiegestraften torenhoog is. De veelgehoorde preventieve werking van het strafrecht (uit angst voor zware straffen je voorbeeldig gedragen) is ook al een slecht argument. Het merendeel van de gedetineerden in Nederland kampt met een stoornis. Misdrijven komen (uitgezonderd de georganiseerde misdaad) veelal in een impuls tot stand.
Opnieuw is het de populist die wegkijkt van het goed gedocumenteerde gevaar van kaal en hard afstraffen.
En zo kan ik nog wel even doorgaan. Voorbeelden zijn er genoeg. Noem maar een onderwerp op en ik vind er zonder problemen komma’s bij, waar de populist al klaar was met de punt.
Voetbalwedstrijd
Persoonlijk vergelijk ik populisme wel eens met een voetbalwedstrijd. Mensen die gevoelig zijn voor populisme beoordelen in dit voorbeeld een gespeelde wedstrijd al na een vluchtige blik op de uitslagen op Teletekst. Ajax (of PSV, wat u wilt) heeft met 0-2 verloren, dus dan zullen ze wel dramatisch gespeeld hebben. De man of vrouw die met behulp van zes televisieschermen de hele wedstrijd in het stadion van alle kanten bekeken heeft, kan roepen wat hij wil over feiten als een onterechte rode kaart, een makkelijk gegeven penalty of drie ongelukkige blessures, het telt niet mee. De teletekstkijker heeft die nuance immers niet kunnen zien op basis van het bekijken van de uitslag alleen. En wil die nuance ook niet zien. Ajax (of PSV, wat u wilt) heeft verloren en dus is het allemaal slecht en drama.
Ik hoor u best denken. Dat dit wat raar klinkt allemaal. U kunt nu immers gemakkelijk zeggen dat voetballiefhebbers toch juist op zoek zouden moeten gaan naar meer informatie als ze zo stellig een mening hebben over een verloren wedstrijd? Precies. Dat is inderdaad wat ik met dit hele verhaal probeer te zeggen. Dat zouden ze ook moeten doen. En dat doen ze waarschijnlijk ook. Wel als het over een voetbalwedstrijd gaat. Dan wel.
Frame
De term ‘wegkijken’ is de laatste jaren in mijn opinie volkomen ten onrechte gereserveerd voor mensen die wel het vermogen hebben om door te denken en op zoek te gaan naar kennis. Het is een frame geworden voor de groep die probeert oplossingen te bedenken voor lastige en complexe problematiek. Oplossingen die niet binnen een paar maanden tot zichtbaar resultaat leiden (en dus voor politieke doeleinden ongeschikt zijn), maar tijd, geduld en een open blik nodig hebben.
Het is juist deze groep die door populisten in een hoek wordt gezet. Populisten die willens en wetens de door hen zo vurig benoemde problemen zo simpel maken dat de door hen geopperde ondoordachte en eenvoudige oplossingen ineens realistisch klinken in de oren van mensen die niet gewend zijn, noch de wil hebben om komma’s te plaatsen. Ironisch genoeg is de plaatser van komma’s de persoon geworden ‘die het allemaal niet begrijpt en daarmee een ware landverrader is’.
Natuurlijk. Platte kreten klinken heerlijk in de oren van mensen die hun buik vol hebben van het een of het ander. En je wint er probleemloos zetels mee.
Maar het is bloedlink als feiten verdrinken in de retoriek van een populist die als geen ander pas echt wegkijkt voor wat er werkelijk speelt in de samenleving.