Er wordt soms wat lacherig gedaan over de impact van complotdenken. Aanhangers zouden niet meer zijn dan zolderkamer-wappies. Dat dit een misvatting is bleek deze week na het verschijnen van het jaarverslag van de AIVD maar weer eens. De dienst schat dat een complot over de kwaadaardige elite ‘op dit moment het populairste extremistische narratief is’, met meer dan honderdduizend aanhangers. En waarschuwt voor het gevaar.
Het is op sociale media al tijden niet meer weg te denken. Ongeacht het onderwerp komen akelig veel reaguurders langs met de meest wilde verhalen over ‘de elite’. Van georganiseerd kindermisbruik tot het voeren van een dubieuze agenda om de witte bevolking om te volken (ook populair onder een groeiende groep extreemrechtse jongeren) tot zelfs het uitroeien van de wereldbevolking aan toe.
Het narratief van een kwaadaardige elite is inmiddels ook al jaren doorgedrongen tot de politiek. Forum voor Democratie heeft er een waar handelsmerk van gemaakt.
Kwaadaardig
Volgens de AIVD is kenmerkend voor het narratief dat in Nederland een kwaadaardige elite aan de macht is die de controle heeft over onder meer overheid, rechtspraak, media en wetenschap.
Die elite zou streven naar een totalitaire controlestaat, en daartoe Nederlanders onderdrukken, tot slaaf maken, en zelfs vermoorden. De elite zou gebeurtenissen en fenomenen verzinnen die als voorwendsel dienen voor steeds verdergaande controle, zoals de coronapandemie, de stikstofcrisis en de oorlog in Oekraïne. De aanhangers van het narratief zeggen dan ook in bezet gebied te leven, en in oorlog te zijn met de elite. Personen die deel uitmaken van de elite moeten worden gearresteerd, berecht in tribunalen en volgens sommigen ter dood worden gebracht.
Dreiging
Volgens de AIVD vormt het narratief om twee redenen een ‘ernstige dreiging’. Ten eerste bestaat het risico dat mensen geweld gaan goedpraten en zelf radicaliseren tot geweld. Er zijn inmiddels mensen opgepakt en veroordeeld voor het bedreigen van politici in deze context of voor bijvoorbeeld opruiing. In 2021 werd een man aangehouden voor het beramen van een moordaanslag op premier Mark Rutte. De dienst wijst nadrukkelijk op het gevaar van het frame dat er een ‘elite’ is die de vijand is en waarmee de aanhangers naar eigen gevoel in oorlog zijn. Dat gevaar is niet moeilijk te begrijpen. Wie denkt in oorlog te zijn gaat eerder over tot radicaal gedrag.
Wantrouwen
Ten tweede signaleert de dienst dat het blijven verspreiden van onjuiste, vijandige boodschappen het wantrouwen in de samenleving aanwakkert tegen politici, rechters, politieagenten, journalisten en wetenschappers.
´Zulke ondermijning van democratische instituties, samen met breed verspreid wantrouwen en het afhaken van burgers, kan de democratische rechtsorde in zijn voortbestaan bedreigen´
De AIVD doet nog een interessante observatie. De aanjagers van de complotten waren aanvankelijk gericht op de coronamaatregelen en toen die werden opgeheven daalde het aantal aanhangers tijdelijk. ‘Inmiddels winnen de aanjagers weer aanhang’ op onderwerpen zoals de klimaatcrisis, stikstof en de oorlog in Oekraïne. Volgens de dienst weten de aanjagers het narratief steeds weer te verbinden aan maatschappelijke thema’s en zal de dreiging op de lange termijn blijven.
‘Ondanks dat corona als thema minder belangrijk is geworden, is de omvang van de beweging waarschijnlijk gegroeid’
Dit is een dynamiek waar criticasters van het complotdenken al een tijdje op wijzen. Het complotdenken zit niet vast aan een bepaald thema, het is een onderstroom in de samenleving geworden, met dank overigens aan politici die er garen bij spinnen.
Acceptatie
De dienst heeft talloze interessante observaties in het rapport staan, maar ik sloeg ook aan op de volgende:
‘De grootste dreiging die van niet-gewelddadige rechts-extremistische groepen uitgaat, is dat ze weten te bereiken dat hun extreme ideeën, complotdenken en (verkapt) antisemitisme door veel mensen worden geaccepteerd’
En dat is goed bekeken eigenlijk het grootste gevaar: dat gewone burgers meegaan in het narratief. Dat ze intoleranter worden. Dat geldt zeker voor tijden waarin de overheid zich zelf ook niet van de meest betrouwbare kant laat zien. De Toeslagenaffaire, de toegenomen tweedeling of het dossier rond de gaswinning in Groningen, het zijn zaken die het wantrouwen aanjagen en op het oog normaal denkende mensen gevoeliger maken voor dubieuze retoriek.
Het zorgt voor afstand tussen de burger en de overheid. Voor wantrouwen en terechte boosheid. In die mix is het niet zo raar dat sommige burgers aansluiting vinden bij anti-overheidssentimenten en zich afkeren van diezelfde overheid. Het gevaar bestaat dat juist die groep valt voor dwaze complotgedachten en bizarre vijandbeelden.
Lange termijn
De AIVD komt in het rapport over het dreigingsbeeld in Nederland met een conclusie die, als je er goed over nadenkt, behoorlijk zorgelijk is:
‘Het gedachtegoed dat Nederland wordt geregeerd door een kleine, kwaadaardige elite die de bevolking wil onderdrukken, tot slaaf maken en zelfs vermoorden, vormt een ernstige dreiging voor de democratische rechtsorde van Nederland. Het is een dreiging voor de lange termijn, omdat het erop lijkt dat die feitelijk onjuiste boodschap breed zal blijven worden verspreid en steeds nieuw leven wordt ingeblazen’
De dreiging zoals de AIVD weet te omschrijven is de reden dat ik al jaren schrijf over de gevolgen van complotdenken. Het is onderdeel van de infowar die al jaren en jaren aan de gang is en ontzettend veel impact kan hebben en heeft op hoe mensen zich gedragen en welke keuzes ze maken. Van de Brexit tot aan de bestorming van Het Capitool en in zekere zin ook de populariteit van populistische partijen.
Een democratie kan alleen bestaan als burgers op basis van betrouwbare informatie een weloverwogen keuze kunnen maken.
Impact
Ik heb het vaker gezegd: complotdenken is niet onschuldig en de impact is groter dan menigeen denkt. Het ondergraaft vertrouwen en jaagt wantrouwen aan. Het zorgt ervoor dat bestuurders, journalisten en wetenschappers steeds vaker te maken krijgen met bedreigingen, met als resultaat dat niet iedereen zich meer mengt in het debat.
De rechtspraak is inmiddels doordrongen van het gevaar van complotdenken, er liggen meerdere recente vonnissen waarin het gevaar duidelijk naar voren komt. Maar we moeten het niet hebben van de rechtspraak. We moeten het hebben van mensen die onvermoeibaar blijven strijden tegen complotdenken. Die met feiten en onderzoek betwisten wat langzaam maar zeker een te geaccepteerd narratief aan het worden is.
Met die strijd ga je de verstokte complotdenker nooit overtuigen. Maar wellicht wel de mensen die twijfelen en door omstandigheden gedreven gevoelig zijn geworden voor dubieuze retoriek. De geschiedenis leert wat er kan gebeuren als er momentum ontstaat en teveel mensen gaan geloven in een kwaadaardige agenda.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.