Oorlogsmisdadigers zijn veelal hele normale mensen. Qua psyche.
Dat moet ik misschien even uitleggen.
Er is uitgebreid onderzoek gedaan naar de mensen achter de concentratiekampen en de deportatie van de joden. Van de leiders van een vernietingskamp tot de mensen die daadwerkelijk dagelijks de moorden pleegden. Die tot diep in de enkels in het bloed stonden.
Hoe ziek moet je dan wel niet zijn in je hoofd?
Nou, dat blijkt dus heel erg mee te vallen. Verreweg de meeste oorlogsmisdadigers bleken in hun hoofd helemaal niet zo gek. Weinig stoornissen te bekennen. Gewone huisvaders. Buiten de context van de oorlog fatsoenlijke mensen.
Sterker nog, toen de testen van een paar onderzoeken (Rohrsach) werden bekeken door deskundigen die niet wisten dat het onderzoek bij oorlogsmisdaders was afgenomen, kwamen ze tot behoorlijk vleiende conclusies bij de groep die het meest indruk had gemaakt.
Dit moesten wel strijders voor burgerrechten zijn, hoogst intelligente, fantasievolle en energieke persoonlijkheden, zo meenden de deskundigen.
Het onderzoek ging verder en strekte zich uit van politiebazen via kampcommandanten naar kampbewakers. Weinig aan de hand met de psyche. Slechts een enkeling bleek sadist.
Het aantal psychische afwijkingen onder de planners en uitvoerders van de jodenvernietiging wordt geschat op 5 a 10 procent.
Dat is niet spectaculair hoog.
Er waren dus belachelijk veel psychisch normale mensen die met het grootste gemak van de wereld anderen om het leven brachten.
Ofschoon het uiteraard altijd wat unheimisch aanvoelt om geconfronteerd te worden met dergelijke resultaten, bevestigt het voor mij wel het beeld dat ik heb van de meeste criminelen.
Een moordenaar is niet per definitie een slecht mens met een stoornis. Ook hele normale mensen moorden. Wij zijn er allemaal toe in staat. De bereidwilligheid te doden kan aangeleerd worden.
Het is niet zozeer het slechte in de mens dat zorgt voor de moord. Veelal gaat het om de omstandigheden. Emoties. Ruzies. Vernedering. Krenking.
Of gewoon een heel systeem waarbij moord ineens legitiem is en een hoger doel dient.
Bovendien zitten mensen zo in elkaar dat ze gedrag als reactie op externe omstandigheden anders inschatten dan reacties op basis van eigen gedrag.
Een onschuldige en hulpeloze man neersteken met een mes is voor de geest en het geweten niet te bevatten. Iemand per ongeluk steken uit pure angst, is goed te verantwoorden.
Het gaat om de omstandigheden. Om iets wat je buiten jezelf kunt leggen.
Dat werkt precies zo bij oorlogsmisdadigers.
In de Tweede Wereldoorlog ontstond een systeem waarbij het in een bepaalde kring logisch, legaal en gerechtvaardigd was om een volk uit te roeien. Die externe omstandigheid werd (bewust en onbewust) door veel oorlogsmisdadigers aangevoerd om het eigen gedrag te rechtvaardigen. Je was onderdeel van het systeem. Het was niet je eigen gedrag.
Ik kan het zelfs nog sterker vertellen.
Kampcommandant Franz Stangl (Treblinka/Sobibor) bleek ooit uiterst getergd toen men hem verweet een jonge kampbewoner te tarten door hem tijdens de sabbat varkensvlees te geven. De suggestie dat hij daarmee op persoonlijke titel sadistisch bezig was, zat hem echt dwars. Hij deed naar eigen zeggen wat moreel goed was door de jongen te helpen.
Twijfelen aan zijn integriteit, daar kon hij echt niet tegen en dat stak hem.
En niet het gegeven dat hij verantwoordelijk was voor deelname aan massamoord.
Dat klinkt gek, maar is toch logisch. De massamoord kon hij namelijk makkelijk in een referentiekader plaatsen waar hij zelf niet verantwoordelijk voor was. Dat was het systeem en dat had hij niet bedacht.
Deze dynamiek zie ik wekelijks terug in de rechtszaal.
Wij mensen weten meestal heel goed wat goed en slecht is.
Maar we zijn er nog beter in om ons eigen gedrag in ons hoofd te scheiden.
Een geweldsuitbarsting kan zo makkelijk uiteenvallen in twee incidenten.
Dat wat ik zelf heb gedaan en dat wat ik wel moest doen.
Eigen verantwoordelijkheid en eigen rechtvaardiging.
Verantwoording: de onderzoeken en conclusies in deze bijdrage komen (deels) uit het indrukwekkende boek ‘Daders’ (‘hoe heel normale mensen massamoordenaars worden’) van hoogleraar Harald Welzer. Het boek vergt wel wat van de lezer. Je moet je eigen ingeslepen vooroordelen over de mens en over wat goed is of slecht opzij kunnen zetten. Mensen die graag willen blijven geloven dat slecht echt slecht is en goed alleen maar goed, dienen dit boek niet te lezen.