‘Maar dan zijn jullie even op de hoogte. Hoe of wat’. Met die woorden sloot de vrouw van de van een dubbele moord verdachte Richard K. (50) uit Weiteveen haar TikTok-filmpje af. Even daarvoor had K. zelf live op Facebook aangegeven dat hij twee mensen om het leven had gebracht. Het zijn dieptreurige, maar tevens fascinerende beelden. Met misschien nog wel een heel klein positief randje.
De dynamiek rond de dubbele moord in het Drentse dorp is aan alle kanten fascinerend. Vlak na de filmpjes en het nieuws dat een gewone Drent twee mensen om het leven gebracht, stroomden de steunbetuigingen binnen. Richard K. en zijn vrouw vertelden dat ze al geruime tijd werden belaagd door de slachtoffers. De politie en de overheid zouden niets hebben gedaan en dus was er begrip voor zijn daad.
Hij was immers tot het uiterste gedreven en kwam op voor zijn gezin.
Respect
Dat begrip ging ver. Mensen wilden naar het politiebureau om zijn vrijheid te eisen, dorpelingen gaven tegenover de pers aan dat ze wellicht hetzelfde zouden hebben gedaan en een crowdfund ging de lucht in om het gezin van K. te steunen. Op sociale media spraken mensen van ‘respect’ voor K. en was er begrip voor deze ‘zelfverdediging’.
De steun aan K. kwam niet uit de lucht vallen. In eerste instantie ontstond het beeld van een man die in zijn strijd tegen alles en iedereen, inclusief de falende overheid, over de grens was gegaan. De wanhoop en intense emotie op de filmpjes deed de rest. Mogelijk heeft het feit dat het mannelijke slachtoffer een Pool was nog meegewerkt in de sympathie van de steunbetuigers. Xenofobie is nogal een ding tegenwoordig.
Nederlanders eerst, buitenlanders zorgen alleen maar voor overlast; dat werk.
Kantelpunt
Het beeld kantelde toen bleek dat Richard K. zich ook niet onbetuigd had gelaten in een conflict over de verkoop van een huis, waar over en weer aangifte was gedaan. K. bleek niet het onschuldige slachtoffer die door eenzijdige pesterijen tot het uiterste was gedreven, maar een actief deelnemer aan een tragisch conflict, inclusief het belagen van een kind van de Poolse man.
Twee dagen later kantelde het beeld nog verder toen duidelijk werd dat K. met extreem veel geweld te werk was gegaan en de Poolse man volgens het Openbaar Ministerie voor de ogen van diens 12-jarige kind had geslagen, gestoken en doodgeschoten. De vrouw van de Poolse man zou van dichtbij door het hoofd zijn geschoten, nadat K. haar eerst in de auto klem had gereden.
Monster
Ineens waren daar de oude, vertrouwde geluiden weer te horen. K. was een beest, een monster, een man zonder geweten en moraal. Hij zou levenslang moeten krijgen. Hier en daar dook de term doodstraf op. De sympathie voor K. bleek een kwetsbare sneeuwpop in de felle middagzon.
De beelden die K. en zijn vrouw hebben gemaakt fascineren op meerdere terreinen. Waarom zou je meteen na een dergelijke afschuwelijke daad op TikTok tekst en uitleg geven? Is dat het eerste waar je aan denkt? Is het de onbedwingbare behoefte om jezelf te verantwoorden? Om nog voor je de gevangenis in gaat je eigen kant van het verhaal te laten horen? Wellicht gevoed door het leven en wonen in een kleine gemeenschap?
Of tonen de beelden de volstrekte eenzaamheid die je overvalt na een afschuwelijke daad en je de behoefte voelt om die enorme emotionele last te delen? Van je eigen schouders te gooien?
Of zou het veel gewiekster zijn en was het een poging om de eigen daad af te schuiven op de slachtoffers? Een georkestreerde ‘campagne’ om de verantwoordelijkheid bij een ander te leggen?
Ik weet het niet.
Uniek
Maar uniek is het niet. We zien vaker dat daders na de daad hun emotie laten gaan op sociale media. De Belg die begin vorig jaar de 33-jarige Esmeralda uit Delft voor de ogen van haar dochtertje uit het leven stak en haar ouders zwaar letsel toebracht, zette zijn gedachten nog tijdens zijn vlucht naar België op Facebook.
De beelden van Richard K. en zijn vrouw zijn fascinerend, maar bovenal triest en tragisch. Als K. zijn kant van het verhaal vertelt, kunnen zijn twee slachtoffers dat al niet meer doen. Op dat moment zijn twee kinderen letterlijk tot wees gemaakt. Een 12-jarige jongen heeft met zijn eigen ogen moeten zien hoe zijn vader met grof geweld uit het leven is gejaagd.
En dat is afschuwelijk.
Positief
Maar na lang wikken en wegen zie ik ook een kleine positieve kant van de beelden. Ineens krijgen veel mensen namelijk te zien wat rechtbankverslaggevers al veel langer zien en weten. Dat moordenaars doorgaans helemaal niet de beesten en monsters zijn die wij veilig en vanaf de zijlijn er vaak van maken.
Dat misdaad voor een best wel groot gedeelte het werk is van normale mensen in abnormale omstandigheden.
Afslag
Rechtbanken in Nederland worden dagelijks bevolkt door gewone burgers die een verkeerde afslag hebben genomen. Die door omstandigheden gedreven verkeerde keuzes maken. Kampen met verslavingsproblemen of stoornissen. Mensen die in hun woede, frustratie of onmacht een ander te lijf gaan, soms met de dood tot gevolg.
Ze zullen het zeker niet zo bedoeld hebben, maar Richard K. en zijn vrouw lieten ons zien dat ook hele normale burgers in staat zijn tot vreselijke dingen. Dat een ander doden vaak ‘gewoon’ het gevolg is van hoogoplopende conflicten. Van ruzies die uit de hand lopen. De beelden laten ons zien dat – op het oog – hele normale mensen onder hoogspanning en heftige emotie in staat zijn tot de meest afschuwelijke dingen.
Karikatuur
Er wordt maar al te vaak een karikatuur gemaakt van de misdaad. Een scherpe en harde tegenstelling tussen de eerzame, hardwerkende burgers en gewetenloze, pokdalige beroepsboeven.
Psycholoog Philip Zimbardo concludeerde na jaren van experimenten en onderzoek al dat gewone mensen onder bijzondere omstandigheden schrikbarend kwaadaardig kunnen worden en noemde dat het Lucifer-effect. Met zijn Stanford-gevangenisexperiment toonde hij al aan dat normale leerlingen akelig snel overgingen tot puur sadisme. Er was kritiek op zijn onderzoek, maar met onder meer het schandaal in de Abu Ghraib-gevangenis kreeg hij zijn gelijk.
Zimbardo kwam tot de slotsom dat de grens tussen goed en kwaad flinterdun is en dat die grens niet in de samenleving loopt, maar in ieder individueel mens zit. Kwaadaardig doen is niet hetzelfde als kwaadaardig zijn.
Bezweringsformule
We oordelen graag en heftig over mensen die afschuwelijke dingen doen. En dat is zeer begrijpelijk. Maar het is ook een bezweringsformule. Als de ander namelijk intrinsiek monsterlijk slecht is, dan hoeven we niet te vrezen voor de mensen om ons heen. We kunnen het dan buiten onszelf leggen. Het gevaar is een zeldzaamheid, een buitencategorie.
Een buurtgenoot van K. wist die dynamiek goed onder woorden te brengen:
‘Hij was mijn boekhouder, ik heb vaak met hem aan tafel gezeten. Het is beangstigend dat mensen die je goed kent, hiertoe in staat zijn’
Voor onze eigen gemoedsrust vergeten we dat bijna iedereen onder de ‘juiste’ omstandigheden in staat is tot het ondenkbare. Het is inderdaad beangstigend om onder ogen te zien dat ‘het monster’ in ons allen kan zitten.
Is wat dat betreft het filmpje van Richard K. niet ook gewoon een spiegel voor onszelf? In hoe snel we oordelen? In hoe we ons wel of niet verplaatsen in een ander?
En belangrijker: in hoeverre we zelf misschien ook wel in staat zijn tot het ondenkbare?
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.