De uitdijende steun voor radicaal-rechts kan op steeds meer acceptatie rekenen. In Nederland noemen we de PVV eufemistisch centrumrechts, in Duitsland is de nog radicalere AfD in opkomst. Open en bloot spreekt men over afrekeningen en revolutie. Over een kwaadaardige elite, het gevaar van omvolking en een volksopstand. De rancuneleer is terug en dat vereist politici die zorgen en angsten serieus nemen, maar ze niet vergroten en versterken.
Dat populisme ontzettend populair is, is een open deur. Maar het lijkt steeds erger te worden en de populisten lijken ook wel steeds verder te gaan. Kijk vooral hoe Donald Trump tekeergaat in een poging om opnieuw president te worden. Hij kondigt feitelijk een nietsontziende strijd aan tegen organisaties en instituten die niet denken zoals hij of kritisch op hem zijn geweest, inclusief veiligheidsdiensten, ambtenaren, de rechtspraak en de media.
De rancune spat van zijn woorden af. Trump is de vleesgeworden rancuneleer. Inmiddels spreekt hij openlijk over zijn plannen voor ‘de grootste deportatie’ (van niet-Amerikanen) ooit als hij weer aan de macht komt.
De lift
Veel beter zijn we hier in Europa niet. Radicaalrechts zit in de lift. In Zweden en Hongarije, maar ook in Italië, waar met de verkiezingsoverwinning van Giorgia Meloni en haar Fratelli d’Italia voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog een radicaal-rechtse partij aan de macht is.
Een waarschuwing voor ons, want Italië verschoof van centrumrechts naar radicaalrechts. Politicoloog Léonie de Jonge van de Rijksuniversiteit Groningen waarschuwde er in 2022 al voor tijdens een interview bij EenVandaag.
‘Het is een consequentie van twintig tot dertig jaar normalisering van het radicaal-rechtse gedachtengoed. Iets wat eerder niet als normaal werd gezien, wordt dat nu wel. Dat is geleidelijk aan gebeurd. Onder andere doordat dit soort partijen op steeds meer plekken in machtsposities terecht zijn gekomen’
AfD
Honderdduizenden Duitsers zijn inmiddels de straat op gaan om te protesteren tegen de rechts-radicale AfD, nadat onderzoeksjournalisten hadden ontdekt dat partijleden die met neonazi’s spraken over het plan om asielzoekers en Duitsers met een andere etniciteit te deporteren naar Noord-Afrika.
De Duitse binnenlandse inlichtingendienst heeft de regionale afdelingen van het AfD in Saksen, Saksen-Anhalt, en Thüringen inmiddels aangemerkt als extremistische bewegingen.
Omvolking
In Nederland glijden we ook snel af. Geert Wilders kletst op X vrolijk met eigenaar Elon Musk over het dreigende gevaar van omvolking en Thierry Baudet stelde vorige week dat het in Zuid-Afrika ‘helaas’ niet is gelukt om de apartheid te handhaven.
Het zegt iets over dit tijdsgewricht dat een partij als de PVV met standpunten als ‘eigen volk eerst’, ‘asieltsunami’ en ‘vol is vol’ de grootste kon worden. Dat mensen niet zijn afgehaakt nadat Wilders jarenlang de rechtsstaat, de parlementaire democratie en de journalistiek kleineerde en asielzoekers en mensen met een andere religie demoniseerde.
Rancune is ook de kiezer kennelijk niet vreemd.
Waarschuwing
Maar er zijn gelukkig ook mensen die waarschuwen.
Wat te denken van de navolgende observatie:
‘Er is nu een politieke beweging aan het groeien die voortdurend boos is en de boosheid en agressie in de samenleving aanwakkert. Zij zijn niet in echte oplossingen geïnteresseerd, want ze hebben de misstanden nodig om te kunnen blijven schelden. Dat is ook het enige waar ze echt verstand van hebben: schelden en haten.
Ze hebben geen enkel positief idee, het enige wat ze willen is het uitleven van het ressentiment. Ook opvallend: ze haten intellectuelen, ze haten kunstenaars, ze haten cultuur, ze haten alles wat niet net zo gewoon is als zij zijn. De leider is een populist die alles vertelt wat de massa wil horen en waarmee hij de massa voor zijn eigen belangen kan mobiliseren´
Hoewel op veel onderdelen akelig actueel is deze tekst niet van recente aard. Het is een moderne vertaling van een citaat van Menno ter Braak uit 1937. Ter Braak uitte zijn zorgen over de opkomst van het nationaalsocialisme.
Vergelijking
Je kunt radicaalrechts niet vergelijken met het verwoestende nationaalsocialisme van Hitler en zijn trawanten. Er zijn parallellen in de ontstaansgeschiedenis, maar ook duidelijke verschillen. Radicaalrechts is ook niet hetzelfde als extreemrechts en zeker niet gelijk aan fascisme.
Maar je kunt wel waarschuwen voor een populistische dynamiek die deels met dezelfde ingrediënten werkt.
Het afzetten tegen de ander (zondebok-denken), de haat tegen andersdenkenden (tegen links vooral), de strijd tegen een veronderstelde elite, het willen controleren of zelfs verbieden van onafhankelijke media, het chronische appel op de heilig verklaarde Wil van het Volk, je eigen ras of cultuur als superieur zien en het valselijk inspelen op de boosheid van burgers die menen dat ze tekort worden gedaan.
Dynamiek
Het is niet zo dat de dynamiek van de jaren dertig, die we nu deels zien oplaaien, zal leiden tot een nieuwe vorm van nazisme. Daarvoor was die stroming te uniek en aan een specifieke tijd gebonden. Maar we beginnen wel gevaarlijk af te glijden naar een dynamiek waarbij radicaal nationalisme Europa verovert.
Waarbij landen zichzelf op willen sluiten achter gesloten grenzen en alles wat anders is dan de norm moet vrezen voor een aantasting van hun rechten. Voor vijandigheden. Voor deportatie zelfs.
Hongarije
Het kan snel gaan met radicaalrechts. Kijk bijvoorbeeld naar Hongarije. Waar Viktor Orban net als Wilders begon als een redelijk, liberaal politicus, maar steeds verder radicaliseerde. Toen hij aan de macht kwam in 2010 draaide hij de onafhankelijke media bijna volledig de nek om. Hij voerde omstreden hervormingen door, perkte de macht van het Hooggerechtshof in, bemoeide zich met de aanstelling van hem gunstig gezinde rechters en verminderde het aantal parlementsleden.
Er kwam een nieuwe grondwet, waardoor de regering meer invloed kreeg op de rechterlijke macht, het bankwezen en de media en de oppositie minder macht kreeg. Theaters werden onder staatstoezicht gesteld en de demonisering van vluchtelingen nam een ongekende vlucht.
Migratie
Hoe is de ruk naar radicaalrechts te verklaren? We kunnen bij dit alles niet om de dynamiek van migratie heen. Orban gebruikte onder meer de migratiecrisis om gekozen te worden. Voor de kiezers die op de PVV hebben gestemd bleek dat een belangrijk thema en ook in andere landen komen radicale partijen op omdat een deel van de bevolking zich grote zorgen maakt over de komst van vluchtelingen.
Het is ontegenzeggelijk zo dat Europa voor een grote uitdaging staat als het gaat om migratie. Het is ook helemaal niet zo gek om meer controle te krijgen over die migratiestromen. De Europese Unie is daar ook mee bezig. Vanaf 2026 krijgen migranten vanaf de buitengrenzen van de EU al te horen of ze er in mogen.
Maar dat is iets anders dan ons overgeven aan de toorn en rancune van radicaal rechtse partijen. Partijen die de democratie zien als een systeem waarbij de (veronderstelde) wil van Het Volk leidend is, in plaats van een parlementaire democratie waar ook de wil van de minderheid een rol speelt en beleid wordt gemaakt door volksvertegenwoordigers met als doel om het algemeen belang te dienen.
In een goed functionerende democratische rechtsstaat worden minderheden beschermd en krijgt de meerderheid niet altijd precies wat ze wil.
Buigen
Radicaalrechts is aan een opmars bezig en het is op dit moment in Nederland aan partijen als NSC, VVD en BBB om te staan voor de liberale democratie. Om prangende problemen voor de burgers op te lossen, maar in dat proces niet te buigen voor radicale opvattingen.
Om uit te leggen dat impopulaire maatregelen soms nodig zijn om nog meer ellende in de toekomst te voorkomen (klimaatbeleid bijvoorbeeld). Om realistisch over te brengen dat complexe problemen niet met simpele oplossingen verdwijnen. En dat Het Volk helemaal niet bestaat.
Waarom niet? Omdat het geen homogene groep is, maar is opgebouwd uit heel veel verschillende groepen met elk hun eigen belang. Belangen die niet altijd overeenkomen met het algemeen belang in een samenleving.
Democratie is niet: the winner takes all.
Trekpop
We hebben nu politici met lef nodig die gevaarlijke dynamiek durven te benoemen en die niet gemakzuchtig toegeven aan ongeremde boosheid en tijdelijke ophef. Die zorgen serieus nemen, maar niet fungeren als trekpop voor sentimenten die meer dan eens rusten op desinformatie en nepnieuws.
We hebben politieke partijen nodig die radicaalrechts niet kopiëren, maar een eigen koers varen.
Politici die angsten niet bewust versterken en zorgen opzettelijk vergroten.
Ik ben er niet gerust op.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.