Slachtoffers hebben in de rechtszaal tegenwoordig bijna onbeperkt spreekrecht. Er is niet veel dat niet gezegd mag worden. Dat klinkt allemaal heel mooi. Maar is eigenlijk niets meer of minder dan een verslechtering van onze rechtstaat.
Op het eerste oog lijkt er zo weinig aan de hand. Wat is er nu in hemelsnaam op tegen om slachtoffers in een rechtszaal veel invloed te geven?
Ten eerste is de rechtspraak in Nederland bij uitstek een voorbeeld van geïnstitutionaliseerde wraak. We laten verdachte en slachtoffer niet los in een arena om uit te maken wie gelijk heeft. We schakelen professionals in die objectief, neutraal en onbevooroordeeld een afweging maken van alle belangen. De officier van justitie voert het woord namens de samenleving. Hij of zij staat er niet alleen voor het slachtoffer, maar ook (en soms juist) voor de verdachte. De advocaat zorgt er voor dat een verdachte een eerlijk en rechtvaardig proces krijgt. De rechter gaat er uiteindelijk iets van vinden. Met inachtneming van alle standpunten en alle belangen.
Misverstand
‘Ja maar!’, hoor ik u zeggen. ‘En de verdachte dan? Die heeft toch wel al alle rechten?’ Nou, nee. Dat is tot op de dag van vandaag een enorm misverstand. Wie de feiten kent, weet dat een verdachte er praktisch alleen voor staat.
Een verdachte van een ernstig misdrijf wordt in Nederland van zijn bed gelicht en krijgt daarna een enorm justitieel apparaat over zich heen. Hij mag even kort met zijn advocaat praten en daarna staat hij er angstaanjagend lang alleen voor. Terwijl politieteams alles naspeuren wat los en vast zit (van het uitlezen van je telefoon tot het uitpluizen van je bonuskaart), wacht hij of zijn in zijn cel lijdzaam op het eindoordeel.
Want dat is wat een rechtszaak is. Professionals die van goeie wil zijn, maar wel praten over een door de aanklager samengesteld strafdossier. Alsof u ruzie hebt met een buurman en hij de persoon is die rapporteert en met getuigen praat alvorens een derde buurman een beslissing neemt. Op basis van datzelfde dossier. Wie geluk heeft, treft ontlastend bewijs aan in zijn dossier. Maar ga er niet al te hard van uit.
10-0
Een verdachte in Nederland staat voor aanvang van zijn rechtszaak met 10-0 achter. Een goeie strafadvocaat kan punten scoren, maar ook hij of zij begint met een achterstand. De aanklager heeft alle troeven in handen. Een rechtszaak is een auto waar de officier aan het stuur zit en de advocaat soms (en vrijwel altijd veel te laat) als tijdelijke bijrijder nederig om een stuurcorrectie mag vragen.
En dan is daar ook nog het slachtoffer die vrijelijk zijn of haar licht mag laten schijnen over een strafbaar feit waar nog niet eens een dader voor is gevonden. Want dat blijft nog steeds een onderbelicht punt in de hele discussie. Een rechtszaak kent geen daders, slechts verdachten. Het is de allereerste plek waar objectief en neutraal gekeken kan en moet worden naar schuld. Dat lijkt soms wat al te theoretisch gesteld, maar het is wel de kurk waar onze rechtstaat op drijft.
Verhoor ter zitting
Op die plek en op dat moment past de inbreng van een slachtoffer niet. Die heeft zijn of haar verhaal uitgebreid gedaan bij de politie. Voor de nodige bewijzen gezorgd en meestal vlak voor de zitting ook nog eens met de officier van justitie gesproken. Vanaf dat punt zou het moeten gaan om het deskundige oordeel van de professionals.
Natuurlijk. Een verdachte mag zijn zegje wel doen in de rechtszaal. Maar vergis u daar niet in. Een rechtszaak heeft nog een andere naam: een verhoor ter zitting. Het is beslist geen plek waar je als verdachte vrijelijk je geheel eigen versie van de waarheid kan vertellen. In verreweg de meeste zaken is het een indringende confrontatie met dat wat de verdachte tijdens de politieverhoren heeft gezegd en de bewijzen die de politie heeft weten te verzamelen. Verdachten krijgen het zwaar te verduren. Goede rechters maken gehakt van leugens. Wie geen sluitend alibi heeft, kan mede daarop worden veroordeeld.
Rechtspraak rechtvaardig
In de loop der tijd is er iets scheef gegaan in de publieke opinie over rechtspraak. Het recht lijkt slechts een hinderlijk obstakel te zijn in onze door onredelijke onveiligheidsgevoelens gedreven zucht naar wraak. We zijn vergeten dat rechtspraak rechtvaardig dient te zijn. Ook voor de verdachte.
Maar de invloed van slachtofferrecht gaat verder. Ongebreideld spreekrecht zou wel eens erg nadelig uit kunnen pakken voor het slachtoffer zelf. Want wie belet een rechter om ook kritische vragen te stellen aan het slachtoffer? Waarom zou alleen een verdachte in aanmerking komen voor een onthullend verhoor? Ik ken die rechters. Ze zullen op zeker vragen gaan stellen over hiaten in een verklaring. En voor je het weet zit het slachtoffer geheel tegen zijn zin ineens in de beklaagdenbank.
Stel eerst objectief en neutraal schuld vast
Begrijp mij goed. Ik ben niet tegen meer inbreng van slachtoffers. Maar dat kan ook anders. Stel eerst objectief en neutraal schuld vast. Bedenk professioneel een passende straf en stel een plan op voor de toekomst van de verdachte. Haal dan pas het slachtoffer in een zaak en geef hem of haar alle ruimte. Pas dan heb je een geobjectiveerde dader die ook past bij een slachtoffer.
Dat is pas eerlijke rechtspraak waar iedereen wat aan heeft.
Dit is een verhaal van 19 november 2014 en nu weer actueel door verschillende publicaties over de toegenomen rol van het slachtoffer in rechtszaken. Inmiddels is onbeperkt spreekrecht een feit.