Ik ben nu ruim 22 jaar rechtbankverslaggever en het leek mij wel aardig om eens een dwarsdoorsnede te maken van de gemiddelde verdachte. Vooral omdat veel mensen vermoed ik een beeld hebben dat niet altijd overeenkomt met de werkelijkheid. Onze rechtszalen worden vooral bevolkt door onmacht en onkunde.
Natuurlijk. Verdachten heb je in alle soorten en maten. Van de georganiseerde misdaad tot de kruimeldieven. Maar als je de doorgewinterde criminelen buiten beschouwing laat, ontstaat niet zelden een beeld van mensen die onder invloed van omstandigheden verkeerde keuzes maken. Dat is absoluut geen rechtvaardiging voor wat ze doen, maar het loont de moeite om te achterhalen waarom mensen doen wat ze doen.
Ook dat is namelijk onderdeel van de rechtspraak, naast vergelding moet er worden gekeken hoe recidive voorkomen kan worden. Hoe je mensen weer in het juiste spoor kunt duwen. Bedenk daarbij ook dat begrip niet hetzelfde is als rechtvaardiging.
Rugzak
Wat ik veel zie zijn mensen die al een hele rugzak hebben voor ze uberhaupt in aanraking komen met de sterke arm van de wet. Jonge mannen bijvoorbeeld die ergens op de grens tussen adolescentie en volwassenheid de aansluiting hebben gemist. Zonder netwerk, zonder opleiding. Soms met al jaren van Jeugdzorg en zelfs pleeggezinnen of instellingen achter de rug.
Het zijn jonge verdachten die op de een of andere manier tussen wal en schip terecht zijn gekomen. Die al jaren door het leven struikelen en wanhopig aansluiting proberen te vinden. Dolen zonder vangnet of navigatie. Wachtend op een station waar al jaren geen treinen meer verschijnen.
Zo vergeet ik nooit weer de verdachte die meer dan 30 hulpverlenende instanties aan de broek had en toch niet in staat was om een menswaardig bestaan op te bouwen. De nog jonge man sliep in een tentje in het park, zijn hoofd geplaagd door stoornissen. ADHD, autisme, psychose-gevoelig, problemen met agressie- en emotieregulering. Zijn ouders kwamen hem in dat treurige tentje af en toe een pannetje soep brengen. Of een opgeladen powerbank voor zijn mobiele telefoon. Leven zonder te leven.
Tussen wal en schip gevallen toen zijn ouders gingen scheiden en allebei een nieuw gezin begonnen. Op zijn 17e naar een jeugdinrichting, een tijdje wegkwijnend op een matrasje in een schuurtje bij zijn vader. Een chaotisch bestaan in de kantlijn van de samenleving. Op 6 juni 2021 gaat het mis in zijn hoofd en steekt hij een 14-jarige jongen neer in een supermarkt. Een vreselijke gebeurtenis, maar wel met een beladen voorgeschiedenis.
Hennep
Ook bij wat kleinere delicten zien we de gevolgen van een ontregeld leven. Mensen bijvoorbeeld die zoveel schulden hebben dat ze zich laten verleiden tot het plaatsen van een hennepkwekerij in hun huis. Ze hoeven er niet eens voor te betalen, hennepcriminelen komen de boel zelf aftimmeren en installeren. Niets aan het handje. Tot de politie een inval doet, de grote jongens achter de hennepteelt hoog en droog elders zitten en de huurder zich mag melden op de rechtbank. Niet zelden wordt dan de winst van de hennepkwekerij berekend en in rekening gebracht.
Ooit kwam ik een verdachte tegen die op deze manier zijn schulden tot bizar hoge proporties zag stijgen, werd veroordeeld tot het terugbetalen van een winst die hij nooit had ontvangen en van pure ellende maar drugs was gaan vervoeren om uit de ellende te komen. En uiteraard weer tegen de lamp liep.
Demonen
Het is niet altijd zo, maar vooral bij de ernstige delicten spelen grote of kleine demonen in het hoofd een rol bij het ontstaan van strafbare feiten. Het is bepaald geen geheim dat ongeveer 80% van de detentiepopulatie in Nederland kampt met een stoornis, waaronder ook valt een verslaving aan alcohol of verdovende middelen. Vaak draait het om zelfmedicatie. Om het gebruik van middelen om de spanning en de stress van een leven vol gestruikel weg te drukken. Om het dolende hoofd tot rust te dwingen, al is het maar voor even.
Het behoeft geen betoog dat een dergelijke verslaving niet helpt om alles weer op de rit te krijgen.
Het is geen toeval dat de Reclassering veel verdachten bijstaat in de rechtszaal. De medewerkers schrijven rapporten waarin ze de rechtbank adviseren hoe er om moet worden gegaan met de verdachte in kwestie. En dan krijg je schrijnende verhalen te horen. Over gebroken levens vol tegenslag, verraad, chronische depressies, verwaarlozing, verslavingen, schulden en de pure onmacht om jezelf uit een bodemloze put te trekken. Zonder netwerk, zonder familie, zonder vrienden.
En soms is het zo erg dat de kalenderleeftijd van een verdachte niet overeenkomt met zijn mentale leeftijd. Zware problemen en emotionele verwaarlozing kunnen de ontwikkeling van een mens doen stagneren of zelfs stoppen. Dan krijg je mensen die wij aan de buitenkant beoordelen als volwassen, maar eigenlijk nog kind zijn in hun doen en laten. Ze worden zelfs berecht via het jeugdrecht om meer rekening te kunnen houden met hun beperkte draagkracht.
Voorwaardelijk
Het is ook geen toeval dat rechtbanken in Nederland veel deels voorwaardelijke straffen opleggen. Een straf bijvoorbeeld van 12 maanden cel, waarvan de helft voorwaardelijk. Die voorwaardelijke straf dient als stok achter de deur, maar de eraan gekoppelde proeftijd van twee tot drie jaar wordt gebruikt om de hulpverlening een slinger te geven. De dader moet eerst een tijdje zitten, maar komt dan vrij en moet zich aan allerlei voorwaarden houden om ook vrij te blijven. Behandeling bijvoorbeeld, begeleiding en toezicht. Urinecontroles of het volgen van cursussen.
Mijn eigen observaties staan ook niet op zichzelf. In allerlei onderzoeken is gekeken naar de aard van verdachten. Wanneer gaat het om mensen die echt slecht zijn? En wanneer draait het om stoornissen? Of gewoon pech? Hoogleraar sanctierecht Pauline Schuyt van de Universiteit Leiden kwam ooit met de volgende cijfers.
Slechts 20% bestaat uit berekenende criminelen (Bad), 30% heeft psychische problemen (Mad) en de rest zijn de ‘treurige’ types (Sad). Mensen met een laag IQ, slechte uitgangspositie, slechte financiele omstandigheden, geen opleiding. De cijfers variëren wat en de verschillende categorieën vloeien natuurlijk deels in elkaar over. Zo deed curator Jos Verhagen eens onderzoek in Nederland en kwam tot iets andere cijfers: wat hem betreft kan zelfs 80% gerekend worden tot de categorie Sad en 15% tot de typering Bad.
Oordeel
Het gebeurt maar al te vaak dat mensen een hard oordeel vellen over verdachten en hun daden. Op basis van een kort bericht in de krant of op een website. Ballen eraf! ophangen! sleutel weggooien! dat werk. En natuurlijk is het zo dat niet iedereen strafbare feiten pleegt omdat de omstandigheden slecht zijn.
Maar het is ook weer te makkelijk om vanuit een stabiel en geslaagd leven, met een goed stel hersenen, gemakzuchtig te oordelen over mensen die het door allerlei redenen niet zo best getroffen hebben en mede daardoor verkeerde keuzes maken.
Het is een wereld die comfortabel ver van je af staat als je iedere dag naar je werk gaat, een fijn netwerk om je heen hebt en genoeg financiele middelen om tegenslag op te vangen. Vanuit dat referentiekader is het plegen van strafbare feiten al snel te betitelen als gedrag waar geen enkel excuus voor bestaat. Waar een beladen voorgeschiedenis er niet toe zou moeten doen.
We zijn geneigd succes aan onszelf toe te schrijven en falen aan een ander.
Bedenk in ieder geval dat het makkelijk oordelen is achter een rijk gedekte en druk bevolkte dis en een stuk lastiger om te begrijpen waarom sommige mensen die strafbare feiten plegen doen wat ze doen.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.