Uit een recent onderzoek van de Hogeschool Utrecht blijkt dat jongeren van 15 tot 24 jaar sneller in nepnieuws trappen. Ze lezen nieuws niet alleen via traditionele media, maar ook via sociale media, alternatieve media en influencers. Als nieuws door een bekende wordt gedeeld, kan dat volgens de onderzoekers al genoeg zijn om het te vertrouwen. En dat is geen goed nieuws.
Ik schrijf er wel vaker over: de voortrazende infowar. En dat is niet voor niets. We hebben de afgelopen jaren in toenemende mate te maken met de gevolgen van nepnieuws en complotdenken. Het gaat hier niet om onschuldige online verhaaltjes; nepnieuws dringt letterlijk op verontrustende en steeds vaker gewelddadige wijze de samenleving binnen.
Capitool
Op het internet zijn filmpjes te vinden van interviews die op 6 januari 2021 zijn afgenomen met Trump-aanhangers in de buurt van het Capitool, enkele uren voor de bestorming. Te zien is onder meer een vrouw die oprecht razend is en aangeeft haar leven te willen geven voor haar grote leider. Ze weet zeker dat de verkiezingen gestolen zijn en gelooft heilig in de rechtvaardigheid van haar strijd. De gevolgen van deze dynamiek zijn inmiddels helaas bekend. Er vielen vier doden.
Terreur
In de Verenigde Staten worden terroristische aanslagen gepleegd omdat de daders oprecht geloven in de zeer dubieuze omvolkingstheorie, goed bekeken een vorm van nepnieuws waarbij overheden willens en wetens het blanke volk zouden willen ‘verdunnen’. De Noorse terrorist Anders Breivik en de Australische Brendon Tarrant refereerden in hun manifesten aan de theorie en bij de aanslagen op migrantengroepen in Christchurch, El Paso en Buffalo was omvolking het motief.
Uit onderzoek naar bijna vijftig extremistische en soms gewelddadige groepen, van links-extremistisch, religieus-fundamentalistisch tot rechts-extremistisch, bleek dat het merendeel van deze groepen zich sterk baseerde op complottheorieën.
Bodegraven
De impact van nepnieuws bereikt ook Nederland. Toen het beruchte Bodegraven-trio Micha Kat, Wouter Raatgever en Joost Knevel een lawine aan nepnieuws over satanisch kindermisbruik over het dorp Bodegraven uitstrooide, leverde dat direct gevaar op voor betrokkenen. Zo moest RIVM-baas Jaap van Dissel, die volgens het trio verantwoordelijk was voor kindermisbruik en zelfs moord, 24 uur per dag worden beveiligd en was er een noodbevel nodig om de grafrust op een plaatselijke begraafplaats te herstellen. Demonstranten die bloemen legden op kindergraven hadden oprecht de overtuiging dat ze streden tegen kindermisbruik en waren intrinsiek woedend op de vermeende daders.
De gevolgen van het nepnieuws drongen zelfs door in de stad Groningen, waar journalist Willem Groeneveld, die kritisch schrijft over complotdenkers, een brandbom door zijn brievenbus kreeg, mede omdat Joost Knevel hem een ‘misdadige journalist, een echte NSB’er had genoemd. Twee complotdenkers waren zo boos op Groeneveld dat ze daadwerkelijk over zijn gegaan tot een aanslag op een journalist.
En dat allemaal omdat drie mensen online de meest waanzinnige teksten publiceerden, die met de werkelijkheid niets van doen hebben. Zo snel kan het dus gaan.
Corona
Ook tijdens de coronapandemie bleek de verontrustende impact van nepnieuws. Demonstranten die de politie te lijf gingen meenden oprecht dat ze vermalen werden door een plotseling ingevoerde ‘dictatuur’ en voelden zich naar eigen zeggen de laatste verdedigers van de waarheid. Tijdens de pandemie werden ook zorgmedewerkers geïntimideerd en bedreigd omdat mensen oprecht van mening waren dat corona een hoax was, onderdeel van een groter plan om de vrijheid van de burger blijvend af te nemen.
Lentekriebels
Recent bleek maar weer eens hoe snel nepnieuws rondgaat en hoe rap het uit de klauwen kan lopen. Conservatieve krachten misbruikten seksuele voorlichting aan schoolkinderen voor hun eigen vileine ophefagenda en schroomden niet om de gegeven voorlichting volstrekt verkeerd weer te geven. Te lezen viel dat 4-jarigen moesten leren pijpen en geconfronteerd werden met de meest expliciete seksuele beelden. Natuurlijk was dat onzin, maar het was genoeg om een storm los te laten. Op het verkeerde been gezette mensen besloten zelfs om medewerkers van expertisecentrum Rutgers te bedreigen.
‘Collega’s worden al dagen bedreigd, uitgescholden en voor van alles uitgemaakt’, aldus directeur Marieke van der Plas toen in het Algemeen Dagblad. Een voorlichtingsfilmpje voor ouders moest offline worden gehaald om de in de video zichtbare kinderen te beschermen.
Emotie
Als ik iets geleerd heb van mijn werk in de rechtbank, dan is het wel dat mensen opvallend vaak tot geweld overgaan omdat ze er voor zichzelf een rechtvaardiging voor hebben gevonden. Doorgaans spelen emoties een grote rol. Omdat men iets is aangedaan door een ander. Of omdat men het gevoel heeft dat er groot onrecht in het spel is.
Geweld (waaronder ook verbaal geweld) komt vaak voort uit oprechte boosheid, het idee dat het zo niet langer kan. Dat kinderen bescherming verdienen tegen perverse krachten bijvoorbeeld. En laat dat nu net zijn waar nepnieuws en complotdenken op inspeelt, op de emotie van de ontvanger. Op gevoelens van angst en het verlies van controle. Het is niet voor niets dat conservatieve krachten pedofilie koppelen aan hun strijd tegen de Lentekriebels, het is immers een 100% garantie op volkswoede.
QAnon in de VS is er groot mee geworden.
Betrouwbare informatie is van wezenlijk belang. Het heeft direct en grote invloed op hoe mensen denken en zich gedragen. Hoe ze stemmen en welke keuzes ze maken in het leven. Als dat gebeurt op basis van evident onjuiste informatie zien we nu al de gevolgen voor de maatschappij.
Brexit
In het Verenigd Koninkrijk weten ze inmiddels hoe groot de impact kan zijn van nepnieuws. Het referendum over de Brexit stond onder grote invloed van valse beloftes en nepnieuws. Zo wist het Brexit-kamp stemmers ervan te overtuigen dat een afscheid van de EU minstens 350 miljoen pond per week op zou leveren, maar dat bleek uiteraard grote kul.
Het kan in de nabije toekomst allemaal nog wat worden als Nederlandse jongeren ook al zo makkelijk vallen voor nepnieuws.
Een waterdichte oplossing is er niet, maar misschien kunnen we iets leren van Finland. Dat land kampt al heel lang met de gevolgen van Russisch nepnieuws en besloot tien jaar geleden om jonge kinderen op school al wegwijs te maken in het nieuwslandschap.
Mediageletterdheid
Mediageletterdheid is vanaf de kleuterschool onderdeel van het schoolprogramma. Scholen zijn verplicht om bij ieder vak aandacht te besteden aan nepnieuws. Zo leren ze bijvoorbeeld bij wiskunde hoe makkelijk het is om te liegen met statistiek en bij het vak Fins hoe je kunt manipuleren met woorden. Finse kinderen moeten nieuws uit traditionele media vergelijken met datzelfde nieuws op sociale media en krijgen les in het checken van bronnen.
En het werkt. Finland wordt al jarenlang genoemd als het meest weerbare land op het gebied van misinformatie en nepnieuws.
Het wordt echt tijd dat we dit in Nederland ook een stuk serieuzer gaan nemen. Zeker met de komst van AI-gegenereerde foto’s en video’s die niet meer van echt te onderscheiden zijn.
Als je mensen van alles kunt laten geloven, is niets meer waar en gaan steeds meer mensen beslissingen nemen op basis van flauwekul en onzin. Naïviteit past hier niet meer.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast per bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.