Ineens was daar een fel debat over de ‘onvoorspelbaarheid’ en de ‘willekeur’ van de rechtspraak. In een rapport van Nationaal Rapporteur Mensenhandel werpen de makers de vraag op waarom in zedenzaken in ‘vergelijkbare gevallen’ rechters anders straffen. In het debat na het verschijnen van het rapport zien velen dat als een gruwelijke fout. En dat is volstrekt onbegrijpelijk.
Ten eerste: het rapport is vele malen genuanceerder dan het debat dat nu los is gebarsten en de vertaling van het schrijven in de traditionele media (‘Rechters slap’, ‘daders komen er mee weg’). Daarom richt ik mij ook op het debat. Op de mensen die nu menen dat daders wegkomen met fopstraffen en de rechtspraak naar een uniforme manier van straffen moet.
Vooropgesteld. De makers van het rapport geven aan niet exact te begrijpen hoe een rechter in zedenzaken precies tot een oordeel komt. In de media vertalen journalisten dat met ‘onvoorspelbare’ rechtszaken en ‘willekeur’. Er wordt zelfs gesteld dat rechters de maximale celstraf vaak niet opleggen. Dat dit volkomen logisch is (de maximale celstraf voor fietsendiefstal is vier jaar, dat krijgt niemand), lees ik zelden terug.
Voetbal
Stel: er komt een rapport uit waarin de makers iets zeggen over de voorspelbaarheid van de voetbalcompetitie. In het debat gaat het vervolgens over de vraag hoe het toch mogelijk is dat Ajax (of FC Twente) de ene keer verliest van PSV (of Feyenoord whatever) en de volgende keer wint. Dat kan toch nooit de bedoeling zijn? Ik voorspel dat een ieder gelijkluidend zal reageren. Dat het best wel onzin is en dat er nogal veel factoren in het spel zijn die de uitkomst nu eenmaal bepalen. Vorm van de dag. Opstelling. Beschikbaarheid sterspelers. Blessures. Beslissingen van de scheidsrechter. Weer. Het verloop van de wedstrijd. Enzovoort. Vul uw eigen argumenten maar verder in.
Ik vind het tamelijk gek dat dergelijke geluiden nu niet of slechts met zachte stem klinken.
Terug naar de kern. Het idee achter de collectieve verontwaardiging zit hem volgens mij in de aanname dat een rechter in ‘vergelijkbare’ gevallen tot dezelfde uitkomst moet komen. Laat ik een algemeen voorbeeld geven. Ik chargeer, dan is meteen duidelijk waar ik heen wil.
De 15-jarige Annemarie fietst na een drukke schooldag naar huis. Ineens duikt een gemaskerde man op achter de struiken, sleurt haar van de fiets en zet een vlijmscherp mes op haar keel. Hij rukt haar de kleren van haar lijf en verkracht haar.
De 15-jarige Joyce ontmoet tijdens een feest een jongen en die ziet ze wel zitten. Het stelt zoent, frummelt wat aan elkaar en besluit dan om het eigen feestje buiten verder te vieren. Op een heuvel gaan al snel de kleren uit, het broeit aan alle kanten. Op het moment suprême besluit Joyce echter op het laatste moment dat het bij friemelen moet blijven. Haar partner voor deze avond, beneveld door hormonen en alcohol, besluit echter door te zetten.
In beide gevallen is er juridisch sprake van verkrachting. Zonder twijfel. Maar de meeste mensen zullen na het lezen van deze verhalen toch wel enig onderscheid maken. Tussen gewetenloos aan je eigen gerief komen ten koste van de ander en gewoon stom doorzetten waar dat op het laatste moment toch niet gewenst is. De uitkomst van een strafzaak zal wat strafmaat betreft dan ook volledig anders zijn. Het kan prima het verschil zijn tussen een langdurige celstraf en een taakstraf.
Verschil?
Natuurlijk. Deze zaken verschillen hemelsbreed. Mijn punt is dat alle rechtszaken nogal van elkaar verschillen. Zelfs bij gelijksoortige handelingen (een ongewenste aanraking bijvoorbeeld) spelen er 1001 verschillende factoren. Wat is het verleden van de verdachte? Waarom deed hij wat hij deed? Heeft hij (of zij) een stoornis, wat was de rol van het slachtoffer? In welke verhouding staan zij tot elkaar? Wat wil het slachtoffer dat er nu gaat gebeuren? Moet er een behandeling komen? Is de verdachte al in behandeling? Zal een celstraf de kans op herhaling doen laten toenemen? Heeft de verdachte spijt? Heeft hij inzicht in zijn handelen? Wil hij werken aan verbetering? Wat zeggen deskundigen die de verdachte hebben bekeken? Wat voegt een celstraf toe? Enzovoort. Enzovoort. Ik kan er met alle plezier nog zes pagina’s aan toevoegen. Rechtspraak is maatwerk.
Straffen
Dan de zogenaamd ‘softe’ straffen. De helft van de daders zou ‘wegkomen’ met een taakstraf en/of een voorwaardelijke celstraf. Het is een reflex van velen. Bij misbruik moet een onvoorwaardelijke celstraf volgen. Hoewel die reflex logisch en begrijpelijk is, is het ook vaak een direct gevolg van de onterechte gedachte dat strafrecht louter rust op vergelding. Dat is niet zo. Strafrecht kent vier pijlers. Vergelding is een onderdeel, de andere drie draaien echter juist deels of geheel om het voorkomen van nieuwe strafbare feiten. ‘Ja maar, Chris. Wat zeg je dan tegen een slachtoffer van seksueel misbruik?’ Die heeft toch levenslang? Dat kun je zeggen. Maar wat zeg je dan tegen een nieuw slachtoffer? U bent misbruikt omdat de samenleving er voor koos om een dader kaal op te sluiten? ‘Sorry, maar onze drang naar vergelding was sterker?’
En er is nog een hardnekkig misverstand. Dat een celstraf de zwaarste straf is. Dat is niet zo. Ik ken daders die duizend keer liever in een cel zitten, dan in de behandelkamer van een psycholoog. In detentie kun je prima naar de ander kijken. In die behandelkamer ontkom je niet aan jezelf. Er rust niet voor niets een taboe op een bezoekje aan een psychiater of psycholoog.
Het klinkt misschien wat heftig, maar ik heb een slachtoffer van incest wel eens horen zeggen dat het ‘ondanks alles’ toch haar vader is. En dat hij uiteindelijk terug moet in het gezin. Wat doen we dan? Gewoon wijzen op uniforme straffen? Omdat wij dat met zijn allen toch zo rechtvaardig vinden?
Zwakke punten
Het rapport van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen kent een zwak punt. De onderzoekers hebben vonnissen bestudeerd in een periode van twee jaar tijd. Wie wat vaker rechtszaken volgt, weet dat een vonnis nooit de lading van een uren durend proces en de beraadslagingen in de raadkamer zal en kan dekken. Het is bepaald geen letterlijke uitdraai van de bespiegelingen in de raadkamer.
Simpel gesteld: je kunt niet zeggen dat rechters niet goed nadenken over een zaak of zich schuldig maken aan willekeur omdat in het vonnis niet alle details achter elkaar staan. Als er in dit debat al een uitdaging ligt, dan is het de taak van de rechtspraak om in vonnissen waar vraagtekens verschijnen, beter uit te leggen hoe en waarom rechters straffen. Die discussie staat echter mijlenver van het nu gevoerde tamelijk populistische debat over ‘softe’ rechters en de noodzaak tot uniformiteit.
De oproep in het debat om te komen tot een landelijk kader van uniforme straffen vind ik ook al tamelijk onbegrijpelijk. Het Openbaar Ministerie kent richtlijnen. De rechtspraak ook. In sommige gevallen staat daar zelfs vrij specifiek in welke straf zou moeten volgen bij welke handelingen. Binnen die richtlijnen heerst echter gelukkig de vrijheid om af te wijken.
Kernwaarde
Uiteindelijk draait dit hele debat om een belangrijke kernwaarde in de rechtspraak. De wettelijke en buitengewoon waardevolle plicht van een rechter om alle belangen en factoren af te wegen om zo tot een rechtvaardige en individuele uitspraak te komen. Met respect voor alle belangen. Ook die van de verdachte.
Helaas onderkennen de mensen die nu zo hard roepen het belang van dat fundament pas als ze zelf in het verdachtenbankje zitten. Tot die tijd is het simpelweg makkelijker om vanaf de zijlijn heel hard te roepen dat straffen zwaarder moeten en de rechtspraak uniform. Klinkt mooi (zeker in verkiezingstijd), maar realiseer je dan ook dat het beperken van de vrijheid van de rechter zal leiden tot draconische straffen die lekker klinken, maar in wezen zwaar onrechtvaardig zijn.
Om nog maar te zwijgen over het risico van verdachten die na hun kale celstraf opnieuw op zoek gaan naar slachtoffers.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt me ook met een vast per bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.