Er is nog veel onduidelijk over de man die vorige week drie mensen doodschoot in Rotterdam. Toen echter het verhaal ging dat hij het syndroom van Asperger zou hebben, maakte dat de tongen los. Nogal wat mensen beweren stellig dat autisme nooit causaal kan zijn aan misdaad en dat het benoemen ervan de groep op een gevaarlijke manier stigmatiseert. Los van de zaak in Rotterdam is dat een tamelijk boude en onware stelling.
Vooropgesteld: autisten vormen geen homogene groep. Het is een breed spectrum. Waar het hier om gaat zijn bepaalde specifieke kenmerken binnen het spectrum die het risico op (ernstig) grensoverschrijdend gedrag kunnen verhogen. Obsessief gedrag bijvoorbeeld, het onvermogen om met prikkels om te gaan, grote moeite met verandering, het niet goed kunnen reguleren van agressie of het niet goed kunnen ‘lezen’ van sociale interactie.
Daarnaast is het zo dat – zoals vaak bij grensoverschrijdend gedrag – er op meerdere fronten problemen kunnen spelen. De zogenaamde comorbiditeit. We spreken tegenwoordig overigens over autismespectrumstoornis, een neurobiologische ontwikkelingsstoornis. Voor het gemak zal ik voor dit verhaal de term autisme aanhouden.
Bloedlink
Schrijven over autisme is bloedlink en de weerstand die het oproept is opvallend. Belangengroeperingen en autisten openen onverschrokken de aanval op de boodschapper. De reacties volgen hetzelfde patroon als bijvoorbeeld in een strafzaak de koppeling wordt gemaakt met autisme:
‘Jullie (de pers) schrijven toch ook niet op dat iemand blond haar heeft? Jullie zetten een hele groep weg als gevaarlijke gestoorden!’
De werkelijkheid is dat de stoornis met enige regelmaat een duidelijke rol speelt in strafzaken, niet zelden in gevallen waar ernstig geweld wordt toegepast en terug te voeren op de stoornis zelf. Als dat niet het geval zou zijn, dan zou het ook geen zin hebben om het te vermelden.
Handboeken
Ontkennen dat agressie een onderdeel kan zijn van autisme is de werkelijkheid ernstig geweld aandoen. Er zijn letterlijk handboeken geschreven hoe je zelf of als ouder om kan gaan met agressie of hoe er in de zorg mee omgegaan moet worden.
In een onderzoek van Ilona van Westerlaak naar agressie onder leerlingen met autisme lezen we:
‘Agressief gedrag is een regelmatig voorkomend probleem bij leerlingen met een autisme spectrum stoornis. De prikkelverwerkingsproblemen die inherent aan deze stoornis zijn, maken de wereld bedreigend voor deze doelgroep. Uitingen van agressie zijn hierdoor onvermijdbaar’
De Stichting Autisme Digitaal stelt:
‘Volwassenen met autisme hebben regelmatig last van woedeaanvallen. Die aanvallen worden opgewekt door algemene situaties, zoals irritatie in het verkeer, maar ook door specifiek aan autisme gerelateerde situaties, zoals overprikkeling en communicatieproblemen’
Of:
‘Ouders van autistische volwassenen rapporteren vaker dan gemiddeld incidenten van huiselijk geweld, veroorzaakt door hun volwassen autistische kind’
Crimineler
Voor de duidelijkheid. Ik zeg niet dat autisten crimineler zijn dan niet-autisten. Dat blijkt ook niet uit wetenschappelijk onderzoek. De realiteit is wel dat onderzoek naar het ruimere verband tussen autisme en misdaad nog in de kinderschoenen staat, onder meer omdat allerlei vormen van autisme door elkaar worden gegooid en de strafrechtketen lang is.
Op 30 mei 2022 kwam een uitgebreid onderzoek naar buiten, waarbij een hele lading onderzoeken naar de rol van autisme in het strafrecht onder de loep werden genomen.
Vertegenwoordiging
De onderzoekers concluderen dat in sommige landen en studies autisten (die internationaal tussen de 0,6 en 1,5% van de bevolking uitmaken) ondervertegenwoordigd zijn en in andere landen en studies weer oververtegenwoordigd. Cijfers uit Australië laten 0,2% vertegenwoordiging zien, maar cijfers uit de VS (daders tussen 15 en 20 jaar) een oververtemeer dan 60%. Zestien studies bij elkaar laten een oververtegenwoordiging zien van 13,3%, waar dat bij vier ander studies weer uitkomt op ongeveer vier procent.
De onderzoekers geven dan ook aan dat, mede door gebrekkige rapportage, harde conclusies niet kunnen worden getrokken:
‘Studies of autistic people who encounter the CJS (de strafrechtketen) are still in their infancy’
Literatuur
In een literatuuronderzoek van Rutten, Vermeiren en Van Nieuwenhuizen (2017) naar onderzoek tussen 1990 en 2016 volgt dat sommige onderzoeken een oververtegenwoordiging zien, waar ander onderzoek een zelfde vertegenwoordiging waarnemen. De oververtegenwoordiging van de stoornis in delinquent gedrag varieerde van 5 tot 26% en de aanwezigheid van autisten in een forensische setting (waar mensen terechtkomen nadat ze in contact zijn gekomen met politie en justitie) van twee tot 18%.
De onderzoekers kunnen door allerlei ‘vervuilende’ factoren (bijvoorbeeld verschillende diagnose-instrumenten) niet zeggen of autisten vaker crimineel zijn, maar geven wel aan dat specifieke kenmerken autisten kwetsbaarder kunnen maken voor delinquent gedrag.
Rigiditeit
Ze noemen als voorbeelden de beperkte interesse, rigiditeit en sociale en communicatieve beperkingen.
De conclusie van dit onderzoek is dat de relatie tussen autisme en delinquent gedrag complex is. Voor de meeste mensen met autisme is er geen link met delinquentie. Maar als die link er wel is, dan is het ‘helder dat verschillende factoren een rol spelen, zoals comorbiditeit, specifieke kenmerken van autisme en het type misdaad’.
De onderzoekers stellen onder meer:
‘Sommige kenmerken van autisme, zoals het overgevoelige besef van goed en slecht en het niet willen overtreden van de wet, beschermen autisten tegen crimineel gedrag. Andere symptomen van autisme, zoals de neiging om signalen van anderen niet goed te interpreteren, zorgen voor een risico op delinquent gedrag’
Overvraging
In onderzoek van Heijsteeg & Wijnker is een conclusie onder meer ‘dat autisten sneller overvraagd worden, sneller beïnvloedbaar zijn, soms grenzelozer in seksueel gedrag en een obsessieve hobby kunnen hebben, zoals een verzameling wapens’.
In een onderzoek van Bartels:
‘Wanneer autisten te veel worden overvraagd of tegen een hoop onbegrip aanlopen dan kan dit wel eerder agressie opwekken dan bij andere mensen. Ze kunnen de situatie dan niet meer overzien en raken in de war’
Dit soort conclusies komen overeen met de rechtszaken die we met enige regelmaat tegenkomen, waarin de stoornis door psychologen en psychiaters direct in verband worden gebracht met de gepleegde daad en de straf ook is ingericht op de stoornis.
Tindermoord
Eind vorig jaar werd een 27-jarige man veroordeeld voor de moord op een 21-jarige Amerikaanse studente en een poging tot doodslag op haar Nederlandse vriend. Volgens de rechtbank was de dader geobsedeerd geraakt en kon hij door zijn autisme en ADHD niet goed omgaan met hoog oplopende emoties. Een ‘fors verhoogde’ kwetsbaarheid om psychisch ontregeld te raken bij oplopende spanningen.
‘Hij heeft kennis over zaken en over wat gangbaar is en wat wel/niet toegestaan is door het autisme niet kunnen integreren, internaliseren of generaliseren, waardoor er geen emotionele doorleving is. Dit maakt verdachte erg onzeker, het is alsof hij moet leven volgens regels die hij niet goed begrijpt en waarvan hij niet precies weet wanneer en/of waarom die van toepassing zijn’
‘De deskundigen stellen in hun rapport dat er voor de risicoprognose een aantal zwaarwegende historische factoren zijn door het autisme en de ADHD omdat verdachte hierdoor levenslang onvermogend zal blijven om goed aansluiting bij anderen te krijgen terwijl hij hier tegelijkertijd naar hunkert en door gefrustreerd raakt. Het autisme en de ADHD zorgen ook voor problemen met de agressieregulatie’
Mede door de doorwerking van de stoornissen legde de rechtbank de dader een tbs met dwangverpleging op.
Schietpartij
Op 4 juli 2022 wordt een jonge man veroordeeld voor zijn rol bij het doodschieten van een 30-jarige man in Amsterdam. Een geraadpleegde psycholoog kwam tot de conclusie dat de autisme spectrumstoornis van de dader een rol had gespeeld:
‘De stoornis zorgt ervoor dat verdachte sociale situaties niet overziet en in de communicatie niet in staat is om zich adequaat aan te passen aan de omstandigheden. Bij verdachte ontbreekt de gevoeligheid om emoties en motieven te herkennen bij anderen en bij zichzelf’
En:
‘Verdachte is beïnvloedbaar, doet wat hem wordt gezegd en stelt geen vragen. Volgens de psycholoog kan worden aangenomen dat de autismespectrumstoornis een belangrijke rol heeft gespeeld in het ten laste gelegde, aangezien deze stoornis de waarneming van de werkelijkheid dusdanig kan beïnvloeden dat het tot grensoverschrijdend gedrag komt. Verdachte verplaatst zich niet in anderen en hun motieven ontgaan hem’
Moord
Op 3 juni 2022 wordt een 44-jarige man uit Overijssel veroordeeld tot twaalf jaren celstraf voor de moord op zijn vrouw.
‘Het staat voor de rechtbank vast dat bij verdachte ten tijde van het plegen van de feiten sprake was van een autismespectrumstoornis van ernstniveau 1. Deze stoornis uit zich bij verdachte met name in het moeite hebben met het onderhouden van intieme relaties en het moeite hebben met veranderingen.
Gelet op de omstandigheden voorafgaande aan de bewezenverklaarde feiten is het voldoende aannemelijk dat verdachte vanuit zijn stoornis niet kon omgaan met de plotselinge reële dreiging van het einde van de relatie, dat hij werd overspoeld door de voor hem plotselinge situatie en dat hij vanuit een rigiditeit van denken en handelen op onnavolgbare wijze handelde vanuit zijn autisme´
Door de stoornis en het verband met het strafbare feit legde de rechtbank naast de twaalf jaren celstraf een tbs met dwangverpleging op.
Asperger
In 2009 werd een man op straat in Groningen vanuit het niets aangevallen. Hij krijgt een mes in zijn hals en overleeft ternauwernood. De dader kampt met het syndroom van Asperger. Volgens geraadpleegde deskundigen heeft de stoornis direct invloed op het geweldsdelict. Als gebeurtenissen in het leven niet verlopen volgens een vast patroon, leidt dat tot enorme spanningen die hij niet kan omzetten.
Deskundigen adviseren opname in een kliniek waar ze gespecialiseerd zijn in autisme. De rechtbank legt ’ter beveiliging van de maatschappij’ een tbs met dwangverpleging op.
Dit zijn maar een paar voorbeelden van de rol van autisme in het strafrecht, ik kan er probleemloos honderden omschrijven. Mensen die beweren dat er geen enkel causaal verband kan zijn tussen ernstige geweldszaken en autisme, kijken weg van de negatieve kanten die ook aan de stoornis vast kunnen zitten.
Alcohol
Zeggen dat autisme geen risico kan zijn omdat de meeste autisten zich keurig gedragen, is zeggen dat alcohol geen rol speelt bij (uitgaans)geweld of verkeersongelukken omdat de meeste drinkers niet tot geweld overgaan en nuchtere automobilisten de meeste brokken maken.
Een andere vergelijking: psychoses. De meeste mensen die in een psychose terechtkomen, plegen geen strafbare feiten. Maar de psychose zelf is wel een risicofactor, zoals we helaas zien in heftige strafzaken rond moord en doodslag.
Borderline
Wat tevens opvalt is dat je bij geen enkele stoornis deze dynamiek ziet. Niemand kijkt er raar van op als een borderline-stoornis genoemd wordt als oorzaak van ongewenst gedrag. Niemand stelt vragen als mensen anderen vermoorden tijdens een psychose. Laat staan dat er wordt gezegd dat mensen die het wel benoemen stigmatiseren.
Blijkbaar hangt er iets rond autisme waardoor kritiek niet mogelijk is. Mogelijk omdat veel meer mensen zich herkennen in aspecten van autisme dan bijvoorbeeld in een psychose-gevoeligheid.
Stoornissen
In potentie kan ieder mens tot geweld overgaan. Bepaalde omstandigheden verhogen die kans. Een gestoorde agressie-regulatie bijvoorbeeld, alcoholgebruik, een antisociale persoonlijkheidsstoornis, borderline en ga zo maar door. Stoornissen spelen een grote rol in het strafrecht, tachtig procent van de detentiebevolking kampt met stoornissen. Dat niet benoemen zou pas onverantwoord zijn.
Journalisten duiden oorzaken van criminaliteit. Ook als die duiding niet bij iedereen in goede aarde valt. Het is onzin om te stellen dat autisten crimineler zijn dan niet-autisten. Maar het is ook onzin om weg te kijken van gedrag dat in potentie en onder bepaalde omstandigheden gevaarlijk kan zijn.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast per bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.