Het zal de vaste lezer niet ontgaan zijn dat ik vaak schrijf over complotten en desinformatie. Dat is geen toeval, ik heb er een broertje dood aan. Wat mij betreft is desinformatie een van de grootste uitdagingen waar we met zijn allen voor staan. Dat klinkt bombastisch, maar ik zal het uitleggen. Als alles waar is, is niets meer waar.
Deze week publiceerden wetenschappers Marc Bonten en Marion Koopmans namens driehonderd wetenschappers en bestuurders een ingezonden brief in de Volkskrant. Zij reageren op de verbale aanvallen van politici en op sociale media op wetenschappers.
‘De polariserende toon van het debat en het verspreiden van desinformatie hebben ertoe bijgedragen dat sommigen zich van vaccinatie hebben afgekeerd. Dat heeft levens gekost…..
Mensen gedragen zich naar hoe zij de wereld ervaren. Het is van groot belang voor de keuzes die worden gemaakt. Hoe je de wereld ervaart is afhankelijk van welke informatie je gebruikt en naar wie je wel en naar wie je niet wenst te luisteren. Juist als het gaat over informatie is al een tijdje een strijd losgebarsten. De oorlog om informatie.
De mondiale winst van het populisme is hierin geen toeval. Het gegeven dat een liegende zakenman president van Amerika kan worden is dat ook niet. Amerika staat hier ook bepaald niet alleen in. Het Brexit-kamp in het Verenigd Koninkrijk tetterde ooit onbeschaamd de slogan ‘The country has had enough of experts’ in het rond.
Rottend
Ik zal uitleggen waarom ik zo scherp ben op desinformatie. Op 22 september 2011 treft de vriend van de 40-jarige Geertrude Nieborg zijn liefde roerloos aan op de wc. Om haar heen ligt een plas bloed. Haar lichaam is nog warm, maar er zit geen leven meer in. De arts die het levenloze lichaam onderzoekt, merkt op dat de kalenderleeftijd van het slachtoffer niet overeenkomt met de staat van haar lichaam. Ze lijkt aanzienlijk ouder, haar tanden zitten los en zijn bruin van kleur. Op twee plekken op haar lichaam stinken open wonden.
Iets heeft haar gezondheid op gruwelijke wijze aangetast. En er is nog iets geks. Op haar lichaam zitten gekke korrels vastgeplakt. Bolletjes melksuiker, aangeschaft bij een natuurgenezers die haar zo al 2000 euro lichter wist te maken.
Geertrude werd letterlijk slachtoffer van de desinformatie. Haar lichaam stierf door een infectie die simpel met antibiotica te behandelen was geweest. Ze bleef tot het einde geloven in de hersenspinsels van een genezers die niets moest hebben van de medische wetenschap. Die haar gelovigen vertelde dat ze absoluut niet naar een dokter moesten gaan. Dat de reguliere geneeskunde hen niets te bieden had.
In 2013 krijgt de natuurgenezers van de rechtbank een celstraf van tien maanden. Ook mag ze tien jaar lang geen mensen behandelen. Het is een juridische afdoening waar Geertrude niets meer aan heeft. Ze betaalde de hoogste prijs voor de niet corrigeerbare waarheid van een ander.
Internet
We leven in een tijd waarin de traditionele media en de wetenschap niet meer vanzelfsprekend worden gezien als de brenger van de waarheid. Door het almachtige internet gaan burgers zelf op zoek naar dat wat in hun ogen waar is. Klinkt natuurlijk leuk en bevrijdend allemaal, tot je je realiseert dat het internet feitelijk een open bibliotheek is waar eenieder zijn of haar vlugschrift plaatst.
Of zijn of haar uiterst dubieuze methodes om een eenvoudige infectie te behandelen.
Wie bevestiging zoekt voor de eigen waarheid zal op het internet altijd een gewillig oor vinden. Als je de overtuiging hebt dat woest parende eenhoorns met felle glitterkanonnen de bossen bij nacht en ontij onveilig maken en een nietsontziende jacht openen op weerloze hardwerkende kabouters, dan ga je daar vast het bewijs voor vinden online.
Daar komt bij nog iets anders bij. De Amerikaanse president Donald Trump liet geen gelegenheid onbenut om te vertellen dat feiten er niet toe doen. ‘Facts don’t matter’. Hij bracht dat ook in de praktijk, factcheckers hadden er een dagtaak aan om zijn barrages aan schaamteloze leugens dagelijks te checken en te corrigeren. Het maakte zijn kiezers geen bal uit.
Daar kun je best pissig over worden, maar feitelijk heeft de oranje sloopkogel wel gelijk. Mensen zijn geen rationele wezens, beslissingen worden vaak op emotionele gronden genomen. Gevoelens zijn belangrijker dan feiten. Dat wat je heel erg graag wil geloven is nu eenmaal voor jezelf vaak waar. Wie puur afgaat op de eigen ervaring zal op straat lopen en constateren dat de Aarde plat is.
Klimaat
Het hoeft geen enkel betoog dat de wereld afstevent op een catastrofale ramp als het gaat om het klimaat. Er is geen wetenschapper te vinden die bij zijn volle verstand is en dat zal ontkennen. De Aarde warmt op, dieren sterven uit, fossiele brandstoffen raken uitgeput en tasten het leefklimaat aan, zeeën stijgen, ijskappen smelten, bossen branden en ondanks de oorverdovende alarmbellen krijgen we het mondiaal niet of maar heel moeizaam voor elkaar om echt adequaat in te grijpen.
De transitie naar een duurzame wereld gaat erg traag en dat komt mede omdat er nog steeds politieke partijen en politici zijn die de klimaatproblemen ontkennen. Er zijn machtige lobby´s die hun best doen om fossiele brandstoffen aan te blijven jagen als verkoopwaar. En er zijn burgers die hun kop in het zand steken, soms ook omdat ze gewoon niet groener kunnen omdat ze rood staan. Kortom: er spelen belangen en voor die belangen moet de waarheid sneuvelen.
Dodelijk
Het niet willen zien van de waarheid of het buigen van de waarheid kan dodelijk zijn. Mondiaal zijn akelig veel mensen om het leven gekomen omdat ze dachten dat corona een griepje is of omdat ze – gek gemaakt door nepnieuws – niet geloven in de werking van een vaccin. Schoolkinderen worden doodgeschoten omdat een idioot met een aanvalswapen de overtuiging heeft dat een overheid bewust de ‘witte cultuur’ wil vernietigen en laat mengen met andere culturen.
Populistische politieke partijen vergaren zetels door nepnieuws en angst te verspreiden. Een Russische president probeert het sentiment in zijn richting te buigen door een ander land neer te zetten als een plek vol nazi’s.
De hoeders van de waarheid, wetenschappers en journalisten, komen ondertussen onder druk te staan. Er wordt nepnieuws rondgeslingerd over belangen en betalingen, mensen die in ieder geval nog een serieuze poging wagen om iets van de waarheid naar buiten te brengen worden persoonlijk aangevallen en bedreigd.
Systeem
Natuurlijk is het tricky om te stellen dat je de waarheid in pacht hebt. Dat heeft niemand. Maar wetenschappers hebben wel een heel systeem in elkaar gezet om die waarheid zo goed mogelijk te dienen. Hun werk is verifieerbaar, andere wetenschappers kunnen de uitkomsten controleren en bevestigen of herschrijven. De wetenschap is ook niet absoluut, er wordt regelmatig gekeken of de uitkomst van onderzoek wel klopt of nog wel kan kloppen. En er wordt bijgestuurd als blijkt dat het toch weer anders zit.
Natuurlijk moet je altijd kritisch blijven, maar kritiek is niet hetzelfde als het systeem bij de enkels afzagen omdat je op Facebook bij Gerda1963 hebt gelezen dat het anders zit.
Systeem
Ik ga hier niet beweren dat de wetenschap altijd gelijk heeft of dat de waarheid en de wetenschap onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn, maar het is wel het beste systeem dat we hebben om de wereld om ons heen zo goed als mogelijk te kunnen duiden en begrijpen. Een goed wetenschappelijk rapport ontstijgt de eigen naar aard beperkte waarneming en het gevoel. Het objectiveert. Net zoals een getuigenverklaring in een strafzaak ondersteuning weet te vinden in bijvoorbeeld videomateriaal, geluidsbestanden of ondersteunende verklaringen van andere getuigen.
Complotten, nepnieuws en desinformatie verstoren de goede werking van de wetenschap. Juist omdat het zo hardnekkig appelleert aan ons eigen persoonlijke gevoel en omdat het doorgaans zo sensationeel wordt gebracht. Sensatie scoort, we willen er maar wat graag kennis van nemen en de algoritmes van sociale media doen de rest.
Onbetrouwbaar
Door de komst van het internet is informatie nog nooit zo uitgebreid en gemakkelijk beschikbaar, maar tevens ook nog nooit zo divers en onbetrouwbaar. Daar komt bij dat vrijwel iedereen online een podium kan bouwen. Hiermee verwatert de betrouwbaarheid en is ineens alles waar als je maar hardnekkig blijft zoeken naar je eigen gelijk.
We zitten tegenwoordig in een maatschappij waarin het gelijkheidsideaal wel erg doorgeschoten is. Waarin het soms lijkt of ieders mening dezelfde waarde heeft. Maar dat is niet zo. Soms heeft iemand gelijk en de ander ongelijk. Als je puur kijkt naar het waarheidsgehalte van wat iemand beweert, dan is niet iedere zienswijze even waardevol.
Als alles waar is, is niets meer waar en als we werkelijk genoeg hebben van experts dan is ieders waarheid de waarheid.
Met alle gevolgen van dien.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.