Je ziet steeds vaker dat mensen bewust zwijgen als het gaat om nepnieuws of de verspreiders van nepnieuws. De gedachte erachter is dat je de verkeerde informatie niet moet herhalen. Er geen aandacht aan moet besteden. ‘Zwijg ze dood’. Onderzoek laat echter zien dat het in de meeste gevallen wel degelijk goed is om nepnieuws en misinformatie te blijven bestrijden.
Al in 2020 schreef een groep wetenschappers een handig handboek debunking. In dat handboek staat op een toegankelijke manier beschreven hoe we om kunnen gaan met nepnieuws. Hoe je effectief op kunt treden en dat je juist niet moet zwijgen als je ziet dat iemand onwaarheden in het rond strooit.
Backfire
De angst om nepnieuws onder de aandacht te brengen omdat het dan juist een versterkend effect zou hebben, wordt ook wel het backfire-effect genoemd. Dat komt omdat herhaling informatie vertrouwder maakt en vertrouwde informatie uiteindelijk als geloofwaardig wordt gezien.
De mens neigt ernaar om geloof en waarde te hechten aan bekende informatie. Aan iets wat ze vaker hebben gehoord. In de wetenschap wordt dit het ‘illusoire waarheidseffect’ genoemd. Iets wat je vaker hoort, blijft beter hangen. Zelfs als de bron bewezen onbetrouwbaar is.
Als je probeert om nepnieuws te weerleggen ontkom je er niet aan om het enigszins te herhalen, waardoor het debunken averechts zou kunnen werken. Je pogingen slaan dan als het ware terug qua effect. Opnieuw krijgt de misinformatie wat aandacht. Het backfire-effect.
Er was eerst ook wel enig bewijs voor dit effect, maar inmiddels hebben uitgebreide experimenten (Ecker, U. K. H., Lewandowsky, S., Jayawardana, K., & Mladenovic onder meer) aangetoond dat het effect veel kleiner is dan gedacht. De herhaling van de verkeerde informatie verhoogt de vertrouwdheid en geloofwaardigheid wel iets, maar een juiste manier van weerlegging maakt het debunken toch veilig en effectief.
Handboek
In het handboek debunken staat het volgende te lezen:
Om debunken succesvol te laten zijn, moet je gedetailleerde tegenargumenten geven. Geef een duidelijke uitleg van (1) waarom het nu duidelijk is dat de informatie niet klopt, en (2) wat in plaats daarvan juist is. Wanneer die gedetailleerde weerleggingen worden gegeven, kan misinformatie worden ‘losgeweekt’. Zonder gedetailleerde weerleggingen kan de foutieve informatie blijven hangen ondanks pogingen om deze te corrigeren.
Simpel stellen dat iets niet waar is, helpt dus niet. Volgens wetenschappers zijn er drie of vier componenten die je moet toepassen als je succesvol wil zijn in het weerleggen van onzin.
Ten eerste moet je beginnen met het benoemen van de feiten. Zo geef je de ander een alternatief om mee te werken. Niet meegaan dus in het frame van de ander, maar zelf je ‘talking point’ bepalen.
Voorbeeld: klimaatverandering komt door het gedrag van mensen. Het verbranden van fossiele brandstoffen bijvoorbeeld. Dat blijkt uit allerlei metingen in de atmosfeer en studies. Het is een meetbaar feit.
Ten tweede moet je altijd waarschuwen op het moment dat je misinformatie gaat benoemen en het slechts één keer benoemen. Leg vervolgens uit waar de drogredenering achter het nepnieuws zit, waar de denkfout op rust.
Voorbeeld: dat het klimaat in het verleden aan natuurlijke verandering onderhevig was, wil niet zeggen dat de razendsnelle verandering nu niet komt door de mens. Een slachtoffer van moord is ook niet op natuurlijke wijze gestorven omdat eerder mensen aan een natuurlijke doodsoorzaak zijn overleden.
En eindig door het feit nog een keer te bekrachtigen.
Collectief
In het handboek debunken staat een zin die mij uit het hart gegrepen is en het gaat over de collectieve actie die met name gebruikers van sociale media in gang kunnen zetten.
‘Je niet uitspreken kan leiden tot een ‘spiraal van stilte’, zowel voor de persoon die wordt gecorrigeerd als voor de waarnemer, waarbij een zwijgende meerderheid een verhaal laat kapen door een luide maar slecht geïnformeerde minderheid’
Persoonlijk denk ik dat mensen die echt diep in het konijnenhol van de desinformatie zitten, niet te redden zijn met het benoemen van de feiten. Daar is het wantrouwen naar onder meer wetenschappers en journalisten veel te groot voor. Het wantrouwen is een tweede natuur geworden, een beschermende schil waar mensen zich prettig bij zijn gaan voelen. Het wij tegen zij-gevoel. De slachtofferrol, het afzetten tegen alles en iedereen.
Lawine
Waar het om gaat zijn de mensen die op zich nog wel vatbaar zijn voor argumenten, maar door de bomen het bos niet meer zien. De mensen die door de voortrazende lawine aan informatie op het internet zijn gaan twijfelen over van alles en nog wat. Die niet goed meer weten wat waar is en wat niet.
Als die mensen geconfronteerd worden met factcheckers die rustig uit blijven leggen waarom nepnieuws nepnieuws is en de meeste complotten niet kloppen, dan kan daar een belangrijke slag gewonnen worden.
Of zoals de wetenschappers het formuleren:
‘Zien dat iemand anders op sociale media wordt gecorrigeerd (zogenaamde observatie-correcties) kan leiden tot een genuanceerdere houding ten opzichte van verschillende onderwerpen’
Infowar
Het blijven hameren op het belang van feiten is meer dan ooit van belang. We zitten namelijk in een ware informatie-oorlog, waar de luidste schreeuwers weg denken te komen met pertinente onzin. Waar mensen zich bijvoorbeeld niet meer aan noodzakelijke maatregelen willen houden om kwetsbaren te kunnen beschermen en waar levensreddende vaccins of duidelijke verkiezingsresultaten verdacht worden gemaakt.
Met alle gevolgen van dien.
Ik zeg het wel vaker: kritiek is van wezenlijk belang in een samenleving en goed voor het noodzakelijke debat in een maatschappij. Maar doe dat dan wel op basis van betrouwbare en verifieerbare informatie. Op basis van feiten en steekhoudende argumenten.
Want als leugens waarheid worden, komen mensen ook in actie op basis van die leugens.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.