Er zit mij al tijden iets dwars. Het automatisch wantrouwen in de Nederlandse maatschappij. Aangejaagd door politici, complotdenkers en activisten. Niets is meer waar, alles moet direct en vol kracht in twijfel worden getrokken. Dat wantrouwen spuit het zand tussen de fundamenten van de samenleving en zorgt voor een ongekende polarisering, waardoor de sociale cohesie verdwijnt en het ieder voor zich is.
Even voor de goede orde: kritisch denken is niet hetzelfde als automatisch wantrouwen. Er is een groot verschil tussen niet alles voor zoete koek slikken en alles consequent afdoen als onwaar en gemanipuleerd. Er gaat genoeg mis in Nederland en er is alle reden om kritisch te zijn. Maar we moeten echt af van het automatisch alles maar afdoen als onzin.
Vooral op sociale media is de negativiteit nauwelijks meer te harden. Ik weet dat Twitter, Facebook en LinkedIn niet synoniem zijn aan het echte leven, maar het is wel een zorgelijke graadmeter. Het gaat bij velen niet eens meer om twijfel, het gaat om glashard ontkennen wat er voor je ogen afspeelt.
Hooibalen
Toen her en der in Nederland hooibalen in de fik werden gestoken in bermen langs de snelweg waren mensen er als de kippen bij om de politie de schuld te geven. Romeo’s (undercoveragenten) zouden verantwoordelijk zijn.
Op het moment dat een fotograaf een nazivlag fotografeerde, was meteen de reactie dat de eigenaar van het persbureau zelf die vlag wel zou hebben opgehangen. Een bepaald niet onschuldige stelling. De beste man en zijn familie werden meteen van alle kanten belaagd en bedreigd.
Toen er asbest werd gedumpt op de snelweg, stelden mensen met droge ogen vast dat hier geen bewijs voor was. Zowel de brandweer als Rijkswaterstaat bevestigden de vondst en er werd een lint gespannen met in grote letters ASBEST, maar nog ging de claim de deur uit dat dit onzin was. Dat er geen bewijs voor was.
Gestegen energielasten door de oorlog in Oekraïne? Welnee, het bedrijfsleven maakt er allemaal misbruik van.
Klimaatverandering? Duizenden wetenschappers die steeds wanhopiger de alarmbel laten afgaan? Allemaal onzin, de mens heeft geen invloed ‘op het weer’. Die wetenschappers hebben er zelf belang bij!
Vaccins om een pandemie effectief te kunnen bestrijden? Dodelijk. Wacht maar af, iedereen gaat dood aan helse bijwerkingen.
Echoput
Het internet is een enorm echoput van het eigen gelijk. Mensen die alles wantrouwen, vinden en krijgen meteen bevestiging van wat ze al dachten. Eigen onderzoek is in de praktijk niet zelden zoeken naar je eigen gelijk. Met een enorme blinde vlek voor je ongelijk.
Er is genoeg om kritisch over te zijn. De toeslagenaffaire, jaren van liberaal afbraakbeleid, de privatisering van alles wat algemeen belang heeft, de wooncrisis, de energiecrisis, de klimaatcrisis. Maar dat er hier en daar dingen fout gaan, wil nog niet zeggen dat je overal maar automatisch met wantrouwen op moet reageren. Dat maakt het leven onleefbaar.
Die voortdurende houding om alles in twijfel te trekken zonder eerst de feiten te kennen, ondermijnt de sociale cohesie in een samenleving. Een grondhouding van wantrouwen zet mensen tegen elkaar op. Als alles te wantrouwen valt, dan is niemand meer te vertrouwen en niets meer waar.
Internet
Het internet speelt hier helaas een grote rol in. Ooit was er de belofte van een enorme schat aan informatie, waardoor mensen steeds beter hun eigen mening konden vormen over de wereld om hen heen. Maar dat blijkt in de praktijk vies tegen te vallen. Voor iedere bizarre en onware theorie zijn wel aanhangers te vinden die gretig de leugens online in het rond pompen. De algoritmes van Facebook en YouTube tillen het moeiteloos naar een massapubliek.
Waar vroeger de dorpsgek rond de waterpomp meewarig en hoofdschuddend werd aangekeken, transformeren de grote sociale mediabedrijven de plaatselijke idioot probleemloos tot influencer met een veel te groot bereik.
Bots en trollen waren massaal rond op sociale media. Met Photoshop creëert men een nieuwe werkelijkheid. Populistische politici jagen de onvrede aan op eigen kanalen, niet gehinderd door het filter van kritische journalisten. Het debat in de Tweede Kamer ingeruild voor zelf geschoten korte filmpjes waarin de waarheid een ondergeschikte rol speelt.
Ik heb het wel eens eerder gezegd hier: als alles waar is, is niets meer waar. Als een collectieve afspraak mist over nut en noodzaak van feiten als grondslag voor het debat, dan is er geen debat. Dan rest slechts een uitwisseling van vluchtige en ondoordachte meningen waar je nooit gezamenlijk uit gaat komen. Een treurige collectie van ingegraven gedachten en jij-bakken, gevolgd door een nog verdere verwijdering van elkaar.
Uiteindelijk zijn de populisten in deze dynamiek de grote winnaar. Want als alles waar is, dan kun je mensen ook alles laten geloven. Dan is het gevoel van mensen, het grote onbehagen, leidend en spelen de feiten een ondergeschikte rol.
Kritisch
Laat ik eindigen met waar ik mee begon. Kritisch denken is absoluut nodig in een samenleving. Maar bij kritisch denken hoort ook een kritische houding waarbij je jezelf eerst op de hoogte stelt van wat er nu werkelijk speelt. Jezelf de vraag stellen of het wel klopt wat je de wereld in slingert.
Stellen dat iets niet waar kan zijn omdat het niet in je eigen denkkader past, is niet hetzelfde als kritisch denken. Automatisch aannemen dat iets niet klopt is dat ook niet.
Als je geen flauw benul hebt wie een nazivlag aan een viaduct heeft gehangen, dan ga je niet meteen als een wilde rondbazuinen dat het de fotograaf is geweest die er een foto van maakte. Als je niet weet of vaccins dodelijk zijn, dan kun je dat niet als waarheid rondbazuinen op sociale media.
Akelig veel mensen lijken vergeten te zijn dat een mening zonder enige onderbouwing feitelijk geen waarde heeft. ‘Het klopt niet’ klinkt leuk als slogan, maar wat moet je er mee? Iedereen kan wel zeggen dat iets niet klopt, of wel klopt, maar waar het om gaat is dat je aangeeft waarom je iets denkt. Waarom je meent dat iets waar is of niet waar.
Je kunt met gemak zeggen dat onze planeet plat is, maar wat is daar de waarde van? Kom met argumenten en je geeft de ander de gelegenheid om je gelijk te geven. Of in dit geval: ongelijk.
Zo werkt kennisoverdracht: de ander overtuigen met steekhoudende argumenten. Luisteren naar elkaar en vooral kritisch zijn op wat de ander zegt. Maar ook: erkennen dat de ander gelijk kan hebben. Op basis van goede argumenten.
Automatisch in een reflex alles meteen verwijzen naar het rijk der fabelen creëert een maatschappij waarin ongeremd wantrouwen altijd de boventoon voert en niets meer waar is.
Het is een recept voor ellende en een rijke voedingsbodem voor de extremen.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.