De verkiezingen staan weer voor de deur en wat de uitkomst ook zal zijn, het populisme heeft zich definitief gevestigd in Nederland. Terwijl half Nederland valt over de laakbare capriolen van kat-in-nood Thierry Baudet, wordt de al even populistische PVV waarschijnlijk de tweede partij van Nederland. We zijn verslaafd geraakt aan dat wat uiteindelijk slecht is voor ons allemaal.
Het populisme zit wereldwijd in de lift omdat het meteen bevrediging geeft voor onze individuele boosheid, onvrede en onmacht. Simpele ‘oplossingen’ voor complexe problematiek. Niet meer zorgvuldig nadenken en afwegen, geen ruimte voor oprechte twijfel, maar een eenvoudige en snelle ‘oplossing’ voor dat wat ons bezighoudt. Het ‘wonderdoekje’ van de politiek. Verleiding als wapen.
Uitwassen
In de afgelopen week vielen mij twee uitwassen van het populisme op. Ten eerste was daar lijsttrekker en partijhopper Joost Eerdmans, die in een debat met Esther Ouwehand van de Partij voor de Dieren een vliegtaks afwees. Een extra belasting op vliegen om het milieu te ontlasten.
Eerdmans kwam niet meteen met een stevig doortimmerd verhaal over we hoe de dreigende klimaatcrisis dan wel effectief aan kunnen pakken, maar ging op het korte termijngevoel van een deel van de bevolking zitten. Hij was namelijk van mening dat je ‘burgers’ die één keer per jaar naar Spanje op vakantie willen, niet op kan zadelen met een paar tientjes extra kosten.
Laat dat eens op u inwerken.
We staan volgens wetenschappers aan de vooravond van een enorme klimaatcrisis, die het leven op delen van onze planeet zelfs praktisch onmogelijk kan maken (met een vluchtelingenstroom tot gevolg), en de leider van een politieke partij maakt zich zorgen over een meerprijs van enkele tientjes voor een korte hedonistische vakantie.
Korte termijn
Dat is populisme. Louter kijken naar de korte termijn, naar het kleine ongemak van de burger. Naar de instant bevrediging van de eigen hedonistische wensen op dat moment. Fuck de lange termijn, fuck de ander, fuck problemen die inspanning en een zekere mate van opoffering vergen. Lang leve het ik.
Feitelijk is het vergelijkbaar met de voortdurende opstelling van Forum voor Democratie. Een partij die doodleuk maar helemaal ontkent dat de mens onderdeel is van de klimaatcrisis en mordicus tegen de tijdelijke coronamaatregelen is omdat de heilige vrijheid van mensen kennelijk boven de volksgezondheid én de gehele zorgsector gaat. Het recht om te knuffelen en na 21.00 uur over straat te lopen versus ziekte, mogelijk overlijden en een vastlopende zorg (met nog meer doden tot gevolg).
Tsjechië
Het tweede wat mij afgelopen week opviel was een reportage uit Tsjechië. Een land dat inmiddels de coronabrandhaard is van Europa, met een vier tot vijf keer hogere besmettingsgraad dan elders en een snel oplopend dodental, nu al 23.000 doden op 10 miljoen inwoners.
Uit de reportage bleek dat politici daar lange tijd grote moeite hebben gehad met het opleggen van strenge coronamaatregelen, omdat dit nu eenmaal slecht valt bij de burgers. Het bracht een wanhopige arts tot het terechte standpunt dat de overheid niet moet luisteren naar de wil van het volk, maar naar de mening van de experts.
En dat is eigenlijk precies wat populisme is. Politici die menen te weten wat de wil van een volk is en daar onverkort beleid op wensen te maken. Of het nu verstandig is of niet. U vraagt, wij draaien. Dat klinkt natuurlijk democratisch, maar is het beslist niet.
Volkswil
Ten eerste omdat de wil van een volk helemaal niet te meten is, het is altijd slechts de tijdelijke mening van een deel van de mensen en dan ook nog eens van een luid roeptoeterend deel. Ten tweede omdat in een moderne democratie de wil van de meerderheid niet de absolute norm is (omdat een minderheid dan nooit rechten zal hebben), ten derde omdat de meeste landen in de wereld een indirecte democratie hebben (politici die de burger vertegenwoordigen) en ten vierde omdat de ‘wil van het volk’ heel sympathiek klinkt, maar weinig waard is als de mening van die groep tot stand komt op basis van nepnieuws, framing en leugens.
Dat laatste is misschien wel het meest zorgelijke en storende aan populisme en feitelijk een directe aanval op wat een volwassen democratie zou moeten zijn. De leugen als motivator, het willens en wetens misleiden van de kiezer tot het maken van een ook voor hen verkeerde keuze.
Griepje
Als je bijvoorbeeld net als Baudet werkelijk denkt dat het coronavirus maar een ‘seizoensgriepje’ is en louter een groepje kwetsbaren treft, dan kun je als kiezer prima kenbaar maken dat coronamaatregelen volstrekt onnodig zijn. Probleem is dat je dat dus wel denkt op basis van een aantoonbaar verkeerde veronderstelling. De vraag dient zich dan aan wat de waarde is van de wil van een deel van de bevolking als die heilige wil aantoonbaar wordt bepaald door evident foutieve informatie.
Het is als de jonge drankrijder die een ernstig ongeluk veroorzaakt, maar tegenover de rechter stellig beweert dat dranklimieten in het verkeer onzinnig zijn omdat hij naar eigen zeggen na zes biertjes nog veilig kan rijden. Je eigen beperkte inschattingsvermogen, onkunde en onwetendheid als norm der dingen.
Plichten
Een echte democratie kent rechten, maar ook plichten. De plicht bijvoorbeeld om je als kiezer op de hoogte te stellen van de ware aard van problemen. Als je die niet goed op je netvlies hebt staan, dan kun je bezwijken onder de verleiding van politici die de waarheid niet dienen.
Denk hierbij bijvoorbeeld aan het gegeven dat de PVV het tbs-systeem af wil schaffen omdat het een gevaarlijk systeem zou zijn. Eenieder die wel op zoek zou gaan naar de werkelijkheid, zou al snel kunnen ontdekken dat het systeem niet perfect is, maar juist wel levens weet te redden. Het alternatief, een kale celstraf voor gestoorde daders, zorgt namelijk juist op termijn voor meer gevaar en weer meer slachtoffers.
Een politicus die dat gegeven bewust negeert, speelt met de veiligheid van burgers. Een gevaarlijk spel voor extra zetels in de kamer. Populair willen zijn ten koste van de veiligheid van de burgers waar je nu juist voor op stelt te komen.
Egoïsme
Populisme drijft op door onverantwoorde politici aangejaagde en in stand gehouden onwetendheid én het egoïsme van een groep kiezers. Op de instant bevrediging van de eigen persoonlijk wensen ten koste van het collectief. Hypocrisie en tegenstrijdigheid zijn daarbij vaste onderdelen. Het is heel hard schreeuwen dat de zorgcapaciteit onmiddellijk omhoog moet, maar tegelijkertijd roepen dat de zorgpremie nooit mag stijgen omdat ‘hardwerkende burgers’ dat niet kunnen betalen.
Populisme werkt verslavend omdat het zo sterk appelleert aan ons eigen egoïsme. Dat wat wij zelf op dat moment persoonlijk willen en eisen tegenover dat wat voor veel meer mensen op termijn goed uit zal pakken. Het is bovendien gemakkelijk scoren. Niemand wil extra kosten, dus is het erg goedkoop om te stellen dat klimaatmaatregelen te duur zijn. Het levert applaus op, maar geen oplossing.
Huishoudboekje
Als populist weet je dat veel mensen niet veel verder zullen kijken dan hun eigen huishoudboekje. Je weet dat velen niet op zoek gaan naar de harde waarheid dat klimaatmaatregelen met het verstrijken van nutteloze jaren alleen maar duurder uit zullen pakken.
Het is beslissen om een dijk niet te verzwaren en te verhogen in de knagende wetenschap dat een eenmaal weggespoelde dijk veel meer geld gaat kosten om te vervangen. Nog los van de persoonlijke schade. Of eigenlijk: gewoon ontkennen dat een dijk versterkt moet worden omdat het wel mee zal vallen met die verhoging van het waterpeil. Wegkijken 2.0
Snack
Het hele systeem van het populisme werkt omdat best veel mensen akelig vaak zullen kiezen voor de eigen wensen en behoeften op korte termijn. Zoals velen kiezen voor een snack of ongezond eten omdat dit meteen bevrediging geeft en goedkoop is. De effecten op de langere termijn zijn voor later, na ons de zondvloed.
Mensen zijn er nu eenmaal slecht in om keuzes te maken die pas veel later een positief effect zullen hebben. Zoals verstokte rokers niet zullen stoppen, ook al weten ze dat de kans erg groot is dat ze er vroegtijdig aan zullen overlijden. Zo werkt het helaas met klimaatproblemen ook. Als je het ziet, ben je te laat.
Definitie
Er zijn veel definities in omloop over het populisme. Zoals deze: ‘een populist is sterk in het gebruiken van alledaagse taal, kan complexe zaken begrijpelijk vereenvoudigen en komt de gewone man en vrouw tegemoet in zijn/haar politieke programma’
Eigenlijk zegt deze definitie alles. Het gaat om het vereenvoudigen van complexe zaken. Dat klinkt best redelijk, maar is een groot probleem. Complexe zaken zijn niet voor niets complex. Een maatschappelijk probleem is vaak zo ingewikkeld omdat veel factoren meespelen die je niet alleen moet doorgronden en uitleggen, maar waar je ook nog apart beleid op moet maken. Doe je dat niet, dan zul je nooit tot een echte oplossing komen.
Slecht
Zo is misdaad zelden het gevolg van het gedrag van een slecht mens. In de aanloop naar strafbaar gedrag speelt een veelheid aan omstandigheden mee: opvoeding, kansen, scholing, netwerk, ontwikkeling, beïnvloeding, psychische klachten, verslaving en ga zo maar door.
Een populist zal het worst zijn. Het is immers veel makkelijker om te stellen dat een individuele crimineel slecht is en dus onverkort kaal opgeborgen moet worden. Klaar. Wat er na zijn of haar vrijlating zal en kan gebeuren, is kennelijk niet van waarde. Dat er alweer een nieuwe lading boefjes in de rij staat omdat je de nog steeds bestaande voorwaarden voor een crimineel bestaan volkomen hebt genegeerd, is niet interessant voor de populist.
Het gaat immers niet om een goede oplossing, maar om het tegemoetkomen van de ongeïnformeerde en boze burger. Een snelle oplossing waarbij willens en weten weg wordt gekeken van de dramatische gevolgen later. Instant bevrediging.
Een echte politicus met oog voor een oplossing zal proberen om alle facetten aan te pakken. Om herhaling te voorkomen. En zal daar vervolgens onverkort de populist weer tegenover zich treffen. Want extra scholing of ondersteuning voor een crimineel is natuurlijk weer koren op de molen van de boze kiezer. Die kijkt niet naar wat op de lange termijn mogelijk kan werken, maar wat nu tegemoetkomt aan het eigen urgente gevoel van vergelding.
Rancuneleer
Met die conclusie zijn we gekomen aan een belangrijk onderdeel van het populisme: de rancuneleer. Echte populisten (links of rechts) zetten zich af tegen de elite. De zittende macht. En dat doen ze niet voor niets. Ze weten namelijk dat een deel van de kiezers niet tevreden is over hun eigen leven. Soms is dat daadwerkelijk (deels) de schuld van slecht beleid (te ver doorgevoerd kapitalisme bijvoorbeeld), maar vaak is het ook een optelsom van eigen fouten en falen. Van gemiste kansen.
Net als bij complotdenkers is het externaliseren van eigen falen een vast onderdeel van boze kiezers. Het is immers makkelijker om de ander luidkeels de schuld te geven van fouten, dan om zelf in de spiegel te kijken en eigen verantwoordelijkheid te nemen.
Weerstand
Weerstand tegen de ander en rancune met betrekking tot de ander behoren standaard tot het populisme. Het is eigenlijk een ongewenst uitvloeisel van het gelijkheidsideaal dat in onze samenleving is gekomen door de Verlichting. Het populisme drijft op het idee dat iedere burger (mits hier geboren..) gelijk is en dus ook dezelfde welvaart en welzijn op kan eisen. Een mooi idee, maar in de praktijk natuurlijk nooit te realiseren.
We zijn niet gelijk als het aankomt op kansen. Mensen hebben verschillende capaciteiten en vaardigheden en beginnen bovendien vanuit een ander startpunt. Het maakt nogal verschil of je met een beperkt IQ in een achterstandsbuurt opgroeit met één ouder die totaal geen interesse in je heeft of met een hoog IQ in een welvarende buurt met ambitieuze ouders die je (ook geldelijk) ondersteunen.
Verzilveren
Deze dynamiek zorgt van nature voor ongelijkheid en uiteindelijk dus onvrede. Het is aan de politiek om iets te doen aan het kleiner maken van die ongelijkheid, maar het populisme is naar aard helemaal niet gebaat bij oplossingen. Het populisme heeft misstanden en ongelijkheid heel hard nodig om populair te kunnen blijven. Om de heersende onvrede uit te vergroten en te verzilveren en de kiezers bewust op te hitsen tegen de zittende macht.
Ook dat is het gevaar van populisme. Een echte populist gedijt alleen bij boze en ontevreden kiezers en heeft dus ook geen belang bij mensen die tevreden zijn met oplossingen die aantoonbaar werken. De haat en de rancune zijn essentieel om zelf relevant te blijven.
Het is de dwingende reden voor populisten om een vijandbeeld in stand te houden of desnoods zelf te bedenken. Wij tegen zij. De burger tegen de pers. De autochtoon tegen vluchtelingen. De zich achtergesteld voelende provinciaal tegen de witte wijn sippende Randstedeling.
Het zoeken naar werkbare oplossingen en verbinding gaat immers alleen maar ten koste van het eigen bestaansrecht en de eigen zucht naar macht.
Stemmen
Persoonlijk snap ik best waarom sommige mensen op een populist stemmen. Zeker als je door de bomen het bos niet meer ziet, je levensomstandigheden niet best zijn en een je een hekel hebt gekregen aan maatregelen die je op dit moment tijdelijk belemmeren in je leven en werk.
De vraag is echter wat je er mee opschiet. De extremen in de politiek hebben er een handje van om geen verantwoordelijkheid te nemen als het er echt om gaat. Baudet (FvD) ziet zichzelf consequent als slachtoffer van alles en iedereen en verzet zich als gevolg daarvan ook tegen alles en iedereen. Geert Wilders (PVV) komt iedere verkiezingen weer met nieuwe bizarre en ongrondwettelijke standpunten, waarvan hij weet dat de traditionele politieke partijen er nooit mee in zullen gaan.
Reservebank
Het is alsof je vlak voor iedere belangrijke voetbalwedstrijd de trainer en je medespelers bewust in het gezicht slaat, om daarna maar weer eens mokkend en mopperend op de reservebank plaats te nemen.
Een stem op een populist is een stem op de zijlijn. Op de kantlijn van de politiek. Woedend buiten de lijnen roepen dat het allemaal anders moet. Feitelijk consequent afhankelijk van wat andere partijen beslissen en doen.
Het is nutteloos ageren tijdens vermoeiende achterhoedegevechten; de kansloze strijd tegen een samenleving die al onomkeerbaar aan het veranderen is. Of het nu om Zwarte Piet gaat, de noodzaak om met open grenzen Europees samen te werken of de onvermijdelijke invloed van andere culturen die we ooit zelf uitnodigden om ons zware werk te doen.
Wie altijd maar aan de zijlijn staat, zal nooit echt mee kunnen doen en alleen maar kwader worden.
En dat is precies wat populisten willen dat u doet.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast per bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.