Complotdenken is danig in de mode. Zelfs op het oog verstandige mensen van enige statuur maken zich er trots schuldig aan. Het klinkt natuurlijk ook erg ‘kritisch’ en zelfstandig, maar niet zelden bestaat het slechts uit een bonte verzameling denkfouten. De aanjagers van het complotdenken proberen hun leven zin te geven, maar externaliseren opvallend vaak eigen falen.
Eerst maar eens een hardnekkig misverstand. Mensen die kritisch zijn en vragen hebben waar ze het juiste antwoord niet op krijgen (of weten te vinden) zijn geen complotdenkers. Er is niets mis met het oprecht stellen van vragen en dus het zoeken naar kennis als de antwoorden die je krijgt niet toereikend aanvoelen.
Complotten bestaan ook. Soort van. Bedrijven, organisaties en overheden willen soms graag iets verhullen. Rampen die door menselijk falen worden veroorzaakt bijvoorbeeld, een illegale militaire inval in een land ver van hier, populistische politici die zwijgen over geldstromen of autofabrikanten die rommelen met de uitstoot van uitlaatgassen.
Vergaarbak
Dat gezegd hebbende bestaat het ‘werk’ van echte en verstokte complotdenkers niet uit het stellen van kritische vragen na het oprecht vergaren van verifieerbare kennis. Er is meestal sprake van een persoonlijke strijd tegen iets anders, waarin vervolgens online eindeloos ‘argumenten’ en ‘deskundigen’ worden gezocht die precies in het eigen beperkte denkraam passen.
De inspanningen en publicaties van dit soort ‘denkers’ rust feitelijk op een rommelige vergaarbak van al dan niet bewuste onwetendheid, niet-valide argumenten, nepnieuws, een valse causaliteit en het externaliseren van eigen falen.
Onwetendheid
Veel complotten beginnen met een gebrek aan kennis. Als je niet weet dat rechters doorgaans veroordelen op basis van overtuiging in plaats van op 100% sluitend bewijs, dan zie je al snel overal een rechterlijke dwaling in.
Als je de kennis niet hebt om te weten dat een furieus brandend gebouw rechtstandig naar beneden kan storten als de verzwakte verdiepingen op elkaar vallen, dan is 9/11 al snel een vooropgezet plan van de duistere overheid.
Een gebrek aan kennis komt bijna altijd terug in het complotdenken. Recent bijvoorbeeld in het licht van The Great Reset (World Economic Forum) of Agenda 21 (Verenigde Naties). Zonder steekhoudende argumenten neergezet als duistere plannen van de elite, maar in werkelijkheid slechts goedbedoelde en onderbouwde visies op een betere wereld (zonder honger, met duurzame energie, zonder armoede, met goede gezondheidszorg etc).
Deze onzalige dynamiek is vergelijkbaar met de door Thierry Baudet en kompanen achteloos verdacht gemaakte term Build Back Better. De term slaat terug op een door de Japanse premier Shinzo Abe in 2015 bij de Verenigde Naties geïntroduceerde manier van denken en beleid voeren. Simpel gezegd: hoe kun je als maatschappij leren van rampen en ander onheil? Hoe kun je een samenleving beter en duurzamer inrichten dan voorheen? Om herhaling te voorkomen?
Argumenten
Argumentatieleer is helaas geen apart vak op onze scholen. Spijtig, want door een beroep te doen op simpele logica kun je al een groot deel van het complotdenken elimineren.
Argumentatieleer draait om het innemen van een standpunt, ondersteund met valide argumenten, om de ander in redelijkheid te overtuigen. Het zijn logische basisregels die voorkomen dat je verzuipt in een oeverloze, nutteloze en ongelijke discussie die nergens heen gaat. Zoals je bij een bokswedstrijd niet ineens een vuurwapen uit je broeksband mag pakken om van je tegenstander te kunnen ‘winnen’.
Het is dan ook ook beslist geen toeval dat populisten zich er op voorstaan niets te hebben met regels. ‘We don’t play by their rules’. Buitengewoon begrijpelijk, want wie de regels opstandig niet volgt, kan zonder inzet en inspanning claimen gelijk te hebben.
Als je die argumentatieleer wel netjes en eerlijk toepast, dan weet je dat je in een debat niet kunt overtuigen door het volgende te beweren:
‘Die auto is van mij, want hij is van mij’
‘Journalisten zijn in dienst van de Staat, want ze zijn in dienst van de Staat’
‘U wil dat burgers niet zo vaak meer vliegen, maar u vliegt als minister zelf heel veel’
Valide
Eenieder zal hopelijk kunnen begrijpen dat deze stellingen geen logische onderbouwing kennen in aangedragen argumenten. Het zijn dan ook loze stellingen. Wel valide zijn:
‘Die auto is van mij, want ik heb de auto gekocht en hier zijn de eigendomspapieren op mijn naam’
‘Die journalist is in dienst van de Staat, want hij heeft een contract bij een ministerie en hier is zijn loonstrookje’
‘U bent minister van Buitenlandse Zaken, het buitenland is niet naast de deur, dus het is logisch dat u vaker dan een gemiddelde burger naar het buitenland vliegt’
Deze eerlijke manier van argumenteren zie je niet terug bij verstokte complotdenkers omdat ze de aantoonbare bewijzen voor hun ondoordachte en kwalijke stellingen niet op tafel kunnen leggen. De leugen is het bewijs geworden.
Nepnieuws
Opvallend vaak begint een complot bij nepnieuws. Een gebeurtenis die vragen oproept, maar er nooit is geweest. Gevangenen in rode overalls bijvoorbeeld die na de verkiezingswinst van Joe Biden door de straten van Washington lopen. Zie je wel dat er iets raars aan de hand is? Nou nee, het zijn beelden van een demonstratie vijf jaar eerder tegen de schending van mensenrechten.
Els Borst vermoord door de overheid omdat er geen DNA van de dader op haar lichaam is gevonden? (Lange Frans). Helaas voor het sensationeel verpakte verhaal, maar er zaten drie DNA-sporen van de dader op haar lijf.
Het zegt veel over de dubieuze agenda van complotdenkers (ook in de politiek helaas) dat ze een punt denken te kunnen maken met aantoonbare en makkelijk te weerleggen flauwekul. Ze parasiteren slechts op een chronisch gebrek aan kennis en een hang naar sensatie bij hun volgelingen.
Causaliteit
Het hanteren van een verkeerde causaliteit komt bij voortduring terug bij verstokte complotdenkers. Voor de duidelijkheid: iets is pas causaal als het direct en aantoonbaar het gevolg is van het voorgaande. Je komt kletsnat je huis binnen omdat het buiten regent. De regen is de oorzaak van het gegeven dat je nat bent.
Wat complotdenkers doen is dit; iemand komt in zijn woning net uit de douche, zijn haren zijn nat, dus het regent buiten.
Of: het oordeel van de rechtbank valt negatief uit voor mij, dus de rechtbank is corrupt (De Wim Dankbaar-doctrine). Of: die journalist heeft ooit een lezing gehouden bij organisatie X, dus hij is in dienst van organisatie X.
Causaliteit is een harde lijn tussen twee gebeurtenissen. Oorzaak-gevolg. Als een fenomeen zich voordoet terwijl er ook iets anders aan de hand is, spreek je hoogstens van een correlatie. Bijvoorbeeld als er in een dorp veel kinderen worden geboren en er worden tevens opvallend veel ooievaars gezien. Je zou er zomaar een verband in kunnen zien, maar het is geen bewijs voor de stelling dat ooievaars kinderen bezorgen.
Als Donald Trump trots op de foto gaat met zijn kameraad Jeffrey Epstein, dan wil dat nog niet zeggen dat ook Trump zich heeft vergrepen aan jonge vrouwen. Als er meer ijsjes worden verkocht en er ook meer kinderen verdrinken, dan is het niet zo dat ijsverkoop zorgt voor meer verdrinkingen.
Brein
Op zich is het niet gek dat complotdenkers deze denkfouten maken. Uit onderzoek (Batten, 2009 bv) blijkt dat ons brein zo gebouwd is dat er snel connecties worden gemaakt als we geconfronteerd worden met kleine beetjes informatie. Dat stelt ons bijvoorbeeld in staat om heel snel in een struik een hele tijger te zien aan de hand van de paar vage vlekjes die we waarnemen.
De mens zit dus zo in elkaar dat we snel een conclusie kunnen verbinden aan een deel van de informatie. Daarbij nemen we echter ook vaak te snel en zonder gedegen onderzoek aan dat er wel een relatie moet zijn tussen de kleine brokjes informatie die we kennen.
Deze ingebouwde denkfout overwinnen in een moderne samenleving, waar het directe gevaar van tijgers in struiken buitengewoon zeldzaam is, kost inzet en tijd. In tijden van crisis (corona) maken we kennelijk met liefde aan de lopende band denkfouten om onze angsten een gezicht te kunnen geven.
Fundering
Complotdenkers maken zich allemaal in meer of minder mate schuldig aan het bouwen van een bewijsfundament zonder heipalen. Hun complotgebouw vindt geen steun in een stevig fundament, maar allerlei gebeurtenissen die slechts zijdelings en niet causaal met de zaak te maken hebben worden toch schijnbaar moeiteloos en met grote stelligheid onder de wankele stelling gezet.
Een politicus bijvoorbeeld die dertig jaar geleden bij dezelfde studentenclub zat als een man die nu wordt beschuldigd van seksueel misbruik, moet zelf ook wel schuldig zijn. Beide mannen hebben elkaar ooit ontmoet, dus is de relatie onomstotelijk gelegd.
Externaliseren
Let er maar eens op; de echt fanatieke complotdenkers hebben bijna allemaal wel een vlekje in hun leven. Ze gaan bijvoorbeeld enorm tekeer tegen de ‘kindermisbruikende elite’, maar blijken zelf ooit verdacht te zijn van kindermisbruik. Noemen Jeugdzorg een ‘stelletje nazi’s’, maar blijken zelf hun kinderen te verwaarlozen. Of zijn ooit veroordeeld voor omvangrijke fraude en willen nu aantonen dat de overheid en de rechtspraak corrupt zijn.
Ze framen de overheid als incapabel en medeschuldig aan misstanden, maar zijn ooit door diezelfde overheid terecht op hun plek gewezen. Hetzelfde geldt voor de rechtspraak; de mensen die menen dat er geen onafhankelijke rechtspraak bestaat, zijn meestal zelf ooit onder luid protest en met veel misbaar veroordeeld. Ik noem maar een Geert Wilders, Maurice de Hond, Wim Dankbaar, Micha Kat of jurist (en uitbater van prostitutiepanden) Jeroen Pols van Viruswaarheid.
Complotdenken wordt voor een groot deel aangejaagd door mensen die ergens boos of gefrustreerd over zijn. Denk bijvoorbeeld aan Thierry Baudet of Willem Engel, die allebei geen voet aan de grond kregen in de wereld van de wetenschap. Of complotadvocate Henriette Nakad die haar initiatief e-Court door onderzoeksjournalistiek en overheidsingrijpen verloren zag gaan.
Rancune als drijfveer. Verstokte complotdenkers hebben bovendien vaak niet het vermogen of de wil om hun eigen aandeel te zien of te willen zien. Het is immers makkelijker om de ander de schuld te geven van je eigen falen, zeker als je daarmee een trouwe, maar niet al te snuggere schare volgelingen naar de hongerige mond kunt praten.
Ontkenning
Het grote probleem in de bestrijding van complotdenken is dat je niet kunt ontkennen wat er niet is. Probeer een verstokte kaboutergelover maar eens te overtuigen dat kabouters niet bestaan. Hoe bewijs je dat iets er niet is?
Je kunt erop wijzen dat niemand ooit kabouters heeft gezien (behalve op de tekentafel van Rien Poortvliet), maar dat is natuurlijk alleen een bewijs dat kabouters zich heel goed kunnen verstoppen. Je kunt zeggen dat niemand ooit sporen van kabouters heeft gezien, maar dat komt dan natuurlijk weer omdat de MSM er niet over schrijven en de wetenschap onder druk van het bedrijfsleven weigert kabouterpoep te onderzoeken.
Hoe bewijs je als ‘elitaire machthebber’ dat je geen kinderen misbruikt? Je kunt stellen dat je ergens nooit geweest bent, maar die ontkenning is natuurlijk nog verdachter en bovendien zelden te bewijzen. Je kunt erop wijzen dat er nooit aangifte tegen je is gedaan en dat er geen getuigen zijn, maar dat is natuurlijk onderdeel van het complot. Ook de politie kijkt weg en getuigen zijn uiteraard al door een duistere geheime dienst uit de weg geruimd. Complotdenken is een zichzelf versterkende cirkel waarbij volstrekt nieuwe, maar niet verifieerbare ‘argumenten’ probleemloos worden toegevoegd als iemand het verhaal van kritiek voorziet.
Bestrijding
De bestrijding van complotdenken is om meerdere redenen erg moeilijk. Al was het maar omdat complotdenkers meer dan fanatiek bevrediging zoeken en vinden in hun poging om hun grootste angsten een gezicht te kunnen geven. Een nieuw soort bestaansrecht in een voorheen grijs leven. Iets om voor, maar vooral tégen te strijden. Een gezamenlijke vijand als bindmiddel en als logische schuldige. Het is natuurlijk buitengewoon lastig om een niet tastbaar coronavirus ergens de schuld van te geven. Dan maar politici of journalisten die met naam en toenaam opereren.
Het gaat ook vaak niet eens om de theorieën zelf waar ze graag in willen geloven, het gaat om het gevoel erbij te horen. Alles beter dan erkennen dat het leven onzeker is en niet eensluidend. Vaak zijn het eenzame solisten die ineens opgenomen worden in een groep gelijkgestemden. Het wordt de familie die ze nooit hebben gehad.
Plotseling zijn er uitjes en een gezamenlijk doel; samen naar het Museumplein, overleggen in chatgroepen, elkaar overtoepen in stelligheid. Hebben jullie dit al gezien? Kijk nou eens hoe die vreselijke overheid ons weer te grazen neemt! Zie je wel dat het niet aan ons ligt dat we niet worden gezien en gewaardeerd! Het is onderdeel van een plan! Het gaat buiten ons om! Wij zijn niet verantwoordelijk voor ons eigen leven als we zo bewust gedwarsboomd worden!
Het is zeer menselijk om fouten af te schuiven op anderen, dat doen we allemaal wel eens. Maar het is iets anders om dat te gieten in een ongezond vijandbeeld, waarbij de ander moet bloeden voor je eigen fouten en waarbij je essentieel beleid om anderen te beschermen bewust saboteert.
Wie stelt bewijst
Het is niet voor niets een veelgemaakte fout in de complotwereld; er wordt een ferme stelling neergezet en bij kritiek is het antwoord: bewijs maar dat het niet zo is. Zo werkt het niet. Als je een zwaar verwijt neerlegt (de overheid bestaat uit kinderbloed drinkende moordenaars), dan dien je die stelling met argumenten te omkleden. Heb je dat gezien? Heb je daar over gelezen? Wie beweert het? Op basis waarvan? Dat iemand niet kan bewijzen dat kabouters niet bestaan, is geen argument om aan te nemen dat ze wel bestaan.
De grote gemene deler van bekende complottheorieën is dat ze allemaal simpel en aantoonbaar niet waar zijn. De maanlanding was echt en niet in een studio opgenomen, in pizzagate is er nooit een kelder vol misbruikte kinderen aangetroffen, Angela Merkel is niet de dochter van Adolf Hitler.
Preventieparadox
Zeer actueel in deze tijd is de preventieparadox. De door het kabinet voorspelde derde coronagolf bijvoorbeeld die maar niet wil verschijnen. Voor complotdenkers reden om aan te nemen dat de overheid liegt om ons onder controle te kunnen houden.
De werkelijkheid is echter dat een voorspelling niet uit hoeft te komen als er passende maatregelen worden genomen. Denk bijvoorbeeld aan de watersnoodramp in 1953. Verstokte complotdenkers kunnen stellen dat het gevaar van hoogwater een grote leugen is omdat er sinds 1953 geen watersnoodrampen meer voor zijn gekomen in Nederland. Ze ‘vergeten’ dan echter dat er letterlijk tientallen miljarden zijn gepompt en nog worden gepompt in dijkverzwaring, dijkverhoging, waterkeringen en Deltawerken.
Denkfout
Deze wezenlijke denkfout komt vaak terug. Het is alsof je zegt dat de Formule 1 geen veiligheidsmaatregelen nodig heeft omdat er geen coureurs meer om het leven komen. Het tegendeel is natuurlijk waar: door de strikte beveiliging van banen (moderne absorberende vangrails, grindstroken), auto’s (supersterke cockpit, beveiligingsbeugels) en coureurs (moderne helm, brandwerende kleding) komen er geen rijders meer om.
Hier is het probleem van complotdenken: de echte hardcore wappies denken dat ze met het stellen van vragen groot onrecht aan de kaak stellen. Maar dat is een misvatting. Iedereen kan suggestieve vragen stellen en publiceren, het gaat om onderbouwde, logische, valide en verifieerbare antwoorden. Wetenschap dus.
Iets louter met grote stelligheid neerzetten als een feit, maakt het nog geen feit.
Waardeer dit artikel!!
Als je dit artikel waardeert en je waardering wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Je kunt mij ook met een vast per bedrag per maand steunen: klik dan hier. Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.